The medieval manuscripts of St. Mary’s Church Library ( Biblioteka Mariacka) are the oldest part of the collections of the Gdansk Library, with some items dating back to the 12th century. In view of their topics and history, they provide a priceless testimony to the history of Pomerania. The value of the manuscripts lies not only in their contents and ornamentation, but also in the fact that they include parchment documents bound by Gdansk bookbinders, which have survived in an excellent condition. The uniqueness of the collection was confirmed by the missal Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum (Ms. Mar. F 332) being entered on UNESCO’s “Memory of the World” Polish National Register in 2016. After 1921, not a single study discussing the provenance of books kept in St. Mary’s Church Library was written. This paper is an attempt to partially fill in the gap – to indicate the scribes and owners of the most valuable manuscripts. Among the latter, special attention should be devoted to clergymen connected with St. Mary’s church: Andreas Slommow, Heinrich Calow, and Johannes Zager, a lawyer Nicolaus Velan, and a scribe Johannes Rasoris from Nidzica. For the purposes of this article, books kept by the Library were divided into sections: theology, philosophy, law and medicine; manuscripts related to the Teutonic Order were also given a separate section. Such a division may help the readers use the library holdings. The text also discusses the most important wartime losses.
The statutes of the community Association for the Establishment and Maintenance of Early Childcare Facilities ( Verein zur Errichtung und Erhaltung von Klein-Kinder-Bewahr- Anstalten) dating to 1870 underlines the goal behind the activity of the organisation: the provision of appropriate day care to children aged from 2 to 7 years during the time when their unwealthy parents work. In compliance with the guidelines of the authorities of the Association, the staff of the facilities shaped the moral attitudes of the children, educated them, taught them hygiene habits, and provided them with a good start to subsequent stages of their school education by conducting classes. Towards the end of the 1860s, the four Facilities – located in the Old Town (as of 1839), in the Lower Town (as of 1844), in the Old Suburbs (as of 1848) and on the edge of the Main Town (as of 1858) – provided care to about 700 little children. The Association activated the inhabitants of Gdansk – not only the ones actively participating in the work of the organisation, but also the ones providing financial support and support in kind. What should be stressed is the involvement of women in the activity: they were not only members of the Association, but, in line with the 1870 Statutes – which was exceptional in the social realities of the time – could sit on the Governing Council ( Verwaltungs-Rath), and even (in one case) on the Board ( Vorstand).
This paper presents information on printed lists of Gdansk officials, which were published in 1741–1810 under the title Das itzt-lebende Dantzig… and Das jetzt-lebende Dantzig… (as of 1764). The author’s findings indicate that they were not published in 1742, 1745, 1747, 1749–1751, 1753 and 1793–1808. Detailed studies also allowed to determine the price at which these materials were sold, although the number of copies published still remains unknown. The author briefly discusses the contents of Das itzt-lebende Dantzig…, which was each time presented on about 100 pages. Inside, the readers could find the full names of Gdansk mayors, councillors, judges, representatives of the Third Order as well as the city military, religious, and school authorities. The source in question is one of the most important publications allowing supplementation of biographical data of Gdansk citizens living in the 18th century and at the beginning of the 19th century.
Gdańsk w początkach XVII wieku należał do najwybitniejszych ośrodków sztuki medalierskiej. Pracujący w mieści wybitni artyści, medalierzy znani i cenieni również w zachodniej Europie, tworzyli swe dzieła dla władców polskich i obcych, na zlecenie Rady Miejskiej, a także na prywatne zamówienia. Medale wybijano w mennicy gdańskiej, zazwyczaj w srebrze, miały różną średnice i wagę. Liczną grupę gdańskich medali z XVII i XVII wieku stanowią tak zwane medale ślubne, zwane także talarami weselnymi. Wśród nich wyróżniono trzy zespoły numizmatów: upamiętniające małżeństwa polskich monarchów, powstałe z okazji ślubu wymienianych z nazwiska osób oraz przeznaczone dla anonimowych nabywców. Ta ostatnia grupa medali cieszyła się dużą popularnością wśród zamożnych mieszkańców Gdańska; najczęściej były wręczane jako podarunek w czasie uroczystości weselnych. Medale ślubne popularność swoją zawdzięczały przede wszystkim kunsztowi i dekoracyjności wykonania, ale także ikonografii opartej na powszechnie znanej symbolice – wyrażającej bogaty wachlarz obiegowych pojęć alegorycznych dotyczących małżeństwa i rodziny, zaczerpniętych z literatury religijnej i klasycznej. Z przedstawieniami korespondują napisy zawierające sentencje etyczne, często odwołujące się do tekstów biblijnych. W artykule uwzględniono również medale jubileuszowe upamiętniające okrągłe rocznice zawarcia małżeństwa, które pojawiły się w XVIII wieku.
Biblioteka Rady Miasta Gdańska, obok rękopisów oraz druków, gromadziła kolekcje naturaliów, a także obiektów artystycznych o charakterze encyklopedycznym, które pozostawały w ścisłej łączności z działalnością książnicy. Pochodzące głównie z darów zbiory swym profilem bliskie były tworzonym od końca XVI wieku kolekcjom o charakterze publicznym, służącym nowożytnej edukacji i rozwojowi nauki. Przy kategoryzacji obiektów z gdańskich zbiorów kierowano się kryteriami funkcjonującymi już w XVI wieku, wyróżniając naturalia (zwierzęta, rośliny, minerały), instrumenty matematyczne, numizmaty antyczne i współczesne, artificialia (dzieła sztuki) oraz sprzęt sal bibliotecznych. Zgodnie z nimi w 1701 roku wykonano odpowiedni, odrębny inwentarz, zachowany w zbiorach Biblioteki. Pod względem różnorodności obiektów i szczegółowości ich opisów zbiór biblioteczny przewyższa identyfikowane dotąd gdańskie kolekcje prywatne. Wśród bibliotecznych naturaliów wyróżniały się minerały wraz z kilkoma okazami koralowca i bursztynu. Właśnie na ich przykładzie starano się ukazać jeden z najważniejszych problemów nauki w przyrodoznawstwie XVI i XVII wieku, jakim była klasyfikacja naturaliów i znalezienie właściwych kryteriów dla ich uszeregowania.
W artykule przedstawiono wszelkie ślady po Johannie Georgu Adamie Forsterze (1754–1794) zachowane w zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej. Znany polskoniemiecki przyrodnik i podróżnik, urodzony niedaleko Gdańska, był autorem prac naukowych, dzieł podróżniczych i politycznych, a nawet rewolucjonistą. Autorka artykułu omówiła zarówno fragmentaryczne materiały rękopiśmienne dotyczące J. G. A. Forstera, jak i jego liczne drukowane publikacje oraz opracowania mu poświęcone, powstałe do 1800 roku i znajdujące się w obecnych zbiorach Biblioteki Gdańskiej. Nie pominęła działalności translatorskiej i wydawniczej tego autora, profesora uniwersytetów w Wilnie i w Kassel, której poświęcał się m.in. w celach zarobkowych. Wspomniała również o zachowanym w gdańskiej książnicy dorobku naukowym jego ojca, również przyrodnika, Johanna Reinholda Forstera (1729–1798). Obaj Forsterowie, starszy i młodszy, uczestniczyli w słynnej drugiej wyprawie kapitana Jamesa Cooka dookoła świata w latach 1772–1775, zrelacjonowanej w dwutomowym dziele, znanym w niemieckiej wersji jako Johann Reinhold Forster’s und Georg Forster’s Reise um die Welt in den Jahren 1772 bis 1775, Berlin 1778–1780. Natomiast za drugą co do ważności, tym razem samodzielną pozycją w dorobku Forstera młodszego uważana jest praca Ansichten vom Niederrhein, von Brabant, Flandern, Holland, England und Frankreich im April, Mai und Junius 1790, Berlin 1791–1794 – trzyczęściowa relacja z podróży po Europie odbytej wraz z Alexandrem von Humboldtem w pierwszym okresie rewolucji francuskiej.
Artykuł przedstawia wstępne wyniki badań dotyczących statusu administratora parafii zakonnej po soborze trydenckim, ze względów praktycznych zawężone do należącej do opactwa oliwskiego parafii w Matarni. Sobór trydencki przez reformę Kościoła katolickiego usiłował zapobiec skutkom reformacji i związanym z tym kryzysem struktur kościelnych, w tym także brakiem kapłanów w parafiach. Wzorem opactw zakonnych wprowadzono do wakujących parafii wiejskich administratora nazwanego komendarzem parafii ( commendarius parochiae). Komendarz parafii zakonnej zazwyczaj przebywał w macierzystym klasztorze, łącząc często z komendą inne funkcje w klasztorze. Instalowany przez władze diecezjalne, w zakresie administrowania parafią – posługa duchowa i zarząd beneficjum – pozostawał podporządkowany biskupowi, bywał też pełnoprawnym członkiem kongregacji dekanalnej. Te uwarunkowania stawiają stałego komendarza parafii zakonnej na równi z proboszczem w diecezji. Stały komendarz w razie potrzeby miał prawo powołać swojego czasowego zastępcę, którego status był taki jak zwykłego komendarza diecezjalnego. W dostępnym piśmiennictwie nie ma jak dotąd badań nad statusem prawnym administratorów parafii zakonnych cystersów. Nieliczne prace dotyczące parafii opactwa oliwskiego stawiają znak równości między stałym komendarzem zakonnym a czasowym komendarzem diecezjalnym, co jak się wydaje wynika z jednostronnie zawężonej bazy źródłowej.
W artykule omówiono materiały archiwalne Oddziału Gdańskiego ZLP za lata 1946–2000. Archiwalia, w formie zdekompletowanej, trafiły do Pracowni Rękopisów PAN Biblioteki Gdańskiej na podstawie umowy darowizny z 12 października 2016 roku. Formalnym darczyńcą był Gdański Oddział Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Materiały archiwalne, liczące ponad 16.000 obiektów, zostały uporządkowane, pogrupowane i opracowane przez autorkę artykułu. W wyniku prac nad archiwaliami powstało 116 jednostek akcesyjnych (122 tomy w 133 woluminach), których zawartość została ujęta w grupy formalno-rzeczowe. Złożyła się na nie obszerna dokumentacja dotycząca: spraw organizacyjnych związku, planowania i sprawozdawczości, korespondencji Oddziału, ewidencji osobowej, finansów, spraw socjalno-bytowych, opracowań i materiałów redakcyjnych, współpracy z instytucjami krajowymi i zagranicznymi oraz kół i klubów działających w Oddziale, w tym także Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR. Dokumentację załącznikową stanowią wycinki prasowe związane z działalnością Oddziału, druki zaproszeń, wzory różnych formularzy, itp. Omawiając poszczególne grupy formalno-rzeczowe dokumentacji i stan ich zachowania, czy też sygnalizując luki w materiałach archiwalnych, autorka podjęła także próbę rekonstrukcji historii Oddziału Gdańskiego ZLP, w tym panującej wśród członków atmosfery oraz występujących problemów (braki lokalowe, kwestie wydawnicze, warunki bytowe pisarzy, itp.). Artykułowi towarzyszy aneks zawierający wykaz archiwaliów z opisem i numeracją poszczególnych jednostek akcesyjnych.
Jan Walter of Chojnice (*about 1445, †1512), initially a vicar, and then a parson of St. Peter and Paul’s Church, as well as a secretary of Gdansk City Council, is one of the best known figures associated with the old book culture in Gdansk. The article describes one of the aspects of his bibliophilia: book covers marked with supralibros. It first discusses works by local bookbinders made for Walter, and then analyses a supralibros in the form of a miniature oval featuring the mark of a bibliophile (the head of a Negro) against the background of the European and local tradition of marking books in late Middle Ages. As a result, it is demonstrated that six from among the Gdansk citizen’s books we currently know, which contain the mark, were provided with it secondarily. This is mainly indicated by the non-typical locations of the supralibros – each one is in a way “squeezed in” between the regularly spaced elements of the blind embossing adornment of the covers.
The article presents the significant role of director Marian Pelczar in the post-war rescuing of the collections of the Municipal Library in Gdansk (currently Gdansk Library of the Polish Academy of Sciences). The actions related to the protection of book and manuscript collections after the Second World War were of key importance for the reconstruction of the Polish libraries and library science. Of particular importance was the period from 1945 until 1946, when the fate of the physical survival of many library materials hung in the air. Dr Marian Pelczar lavished tender care on the most precious collections of the Municipal Library and managed to extend them to include fragments of historical books and manuscripts from the region of Pomerelia. Acting during the exceptionally difficult post-war times, he contributed to the preservation of the precious heritage of regional, domestic, and European written culture of various provenance.
The article presents the content of non-published prose works by Stanisława Przybyszewska (1901–1935) from the Gdansk period of her oeuvre, i.e. from the period between 1923 and 1935. The author focuses on the widespread belief that Przybyszewska was interested only in the French Revolution and shows that this is erroneous: her works are much richer in topics, and are not limited solely to the play The Danton Case. On the basis of materials kept in the PAN Archives in Warsaw, the PAN Branch in Poznan and their digital copies kept in the Gdansk PAN Library, along with the description of manuscripts and typescripts, the author summarises the plot and issues discussed in such works as Asymptoty, Po omacku, Fons iuventutis, Twórczość Gerarda Gasztowta, Pasiphaë, Wybraniec losu, Eine realistische Studie, I Roma przeszła, Marcowy poranek, Sterylitas and Vanitas vanitatum, showing the extent to which Przybyszewska’s works can be useful in research devoted to the Polish literature from the interwar period as well as the history of the culture of the Free City of Danzig.
The Gdansk chronicle by Bernt Stegmann was written in the East Central German language (Ostmitteldeutsch) in 1528 and is the oldest surviving historiographic artefact concerning Gdansk. The article sums up the author’s latest findings concerning the circumstances in which the chronicle was written and the probable addressee of the work. She also puts forward some hypotheses regarding the origin of the compiler, discusses the structure of the manuscript and the manner of its production. The chronicle is a compilation of some older historiographic sources, which place the history of the Main City of Gdansk in world history: the Jerusalem rulers and the history of the Teutonic Order. It is a type of a universal town chronicle. The content is moralizing – the compilation is a collection of historical examples teaching how to rule the town properly. It was probably written for didactic purposes for young Hans Kremer, the future mayor of Gdansk. Bernt Stegmann was a merchant trading in such places as Stockholm and Reval. The toponymic criterion indicates that his family could originate from the area of Brandenburg or Braniewo, while the dialect in which he wrote the chronicle as well as the numerous Silesian threads in the content also make it possible to be open to the hypothesis that Stegmann’s family could have come from Silesia. This question remains unresolved. The manuscript was written and made personally by Bernt Stegmann, as indicated by the atypical arrangement of its sections and non-professional binding.
en
pl
