W artykule zaprezentowano wyniki badań grafiki dwunastu polskich czasopism popularnonaukowych ukazujących się XVIII wieku w Warszawie i Krakowie. Omówiono charakterystyczne cechy układu graficznego oraz szaty graficznej periodyków, wskazano prototypy europejskie tego typu czasopism oraz źródła pozyskiwania tekstów i ozdobnych elementów typograficznych, a także znaczenie grafiki dla popularyzacji nauki w czasopismach.

The author presents main tendencies in the Polish republicanism of the 18th century from the perspective of its philosophy of history and philosophy of politics presented by Dunin-Karwicki. The author tries to make a critical comparison of two contradictory interpretations of the reality understood as the creation of God or the people and the infl uences of these two interpretations on social changes and differences in the perception of the reality.

Szeroko rozumiane pojęcie ludzi morza obejmuje nie tylko tych, którzy przemierzając akweny, ryzykowali swoim życiem, ale i tych, którzy wysyłali ich w rejs i ryzykowali swoim majątkiem. Analiza obejmuje środowisko ludzi morza w głównych portach bałtyckich (Gdańsk, Szczecin, Elbląg, Stralsund, Kołobrzeg) w zależności od stanu badań. Środowisko armatorów dość żywo reagowało na zmienne koniunktury gospodarcze. Należy też zauważyć, że w coraz większym stopniu ich aktywność zależała od polityki gospodarczej rządu centralnego (system podatkowy, monopolowy, akcyzowy). Widoczny jest też związek armatorstwa z prowadzeniem działalności kupieckiej oraz dużą popularnością spółek armatorskich zawiązywanych w celu prowadzenia wspólnych interesów handlowych, wzmacnianych poprzez koligacje rodzinne i towarzyskie. W okresach prosperity wzrastała liczba żaglowców, łatwiej było szyprom i marynarzom znaleźć pracę na statku. Kwestia ich zatrudnienia była regulowana odgórnie regulaminami i zapisami wilkierzy miejskich. Brak było jednak państwowych lub miejskich ustaw socjalnych, a zabezpieczenie życia i zdrowia lub bytu rodziny zależało od inicjatyw prywatnych lub gildii.

Artykuł jest próbą analizy architektonicznej i urbanistycznej szczególnej barokowej techniki projektowej stosowanej na fasadach budynków monumentalnych. Po raz pierwszy metodę tę wykorzystał w swych rzymskich aranżacjach Francesco Borromini. Stąd najczęściej w literaturze pojawia się pod włoskim określeniem parete ondulata. Była koncepcją trudną zarówno pod względem architektonicznym, jak i estetycznym. Wymagała dużych umiejętności projektowych oraz doświadczenia konstruktorskiego. Przewidywanie ostatecznego efektu oddziaływania we wnętrzu urbanistycznym musiało się opierać o rozległą wiedzę z zakresu perspektywy bądź duże doświadczenie budowlane. Odbiorcy prawdopodobnie często nie rozumieli istoty rozwiązania. Tłumaczy to stosunkowo niewielkie rozpowszechnienie metody w pełnym jej zakresie. Odwzorowanie najczęściej ograniczało się do stosowania falistej linii gzymsów czy całych elewacji, co obecnie w obiegowej świadomości łączy się z architekturą barokową. Taki odbiór niejednokrotnie przesłania cały ogromny intelektualny wkład tej epoki w dziedzinę projektowania. Stosunkowo szybko zredukowana wersja techniki elewacji falistej rozpowszechniła się w większości krajów europejskich, w których przyjmowały się formy aklasycznego baroku. Metoda elewacji wklęsło-wypukłej dawała duże możliwości w kreowaniu nie tylko przyciągającej uwagę architektury budowli, ale przede wszystkim umożliwiała aranżacje wnętrz urbanistycznych o bardzo wyszukanych środkach oddziaływania na odbiorcę.

Apologia filosofico-storica in cui si mostra il sesso delle donne superiore a quello degli uomini, wydana w 1737 roku przez palermitańskiego szlachcica Vincenzo Di Blasi, jest zbiorem przykładów kobiecych wartości i cnót zaczerpniętych z mitów, historii i literatury. Zostały one skomponowane, by uwydatnić przewagę „płci niewieściej” nad męską. Tekst wpisuje się w ówczesny sycylijski klimat kulturowy, który był wciąż zawieszony między skostniałą filozofią scholastyczną a powolną recepcją świeckiej i nowoczesnej myśli kartezjańskiej. Praca ta potwierdza jednak – także na Sycylii – rosnącą funkcję kulturową i upowszechniającą tzw. „sztuki konwersacji”, obok zinstytucjonalizowanego już wtedy modelu akademii.

Handel morski krajów bałtyckich w epoce nowożytnej (XVI–XVIII w.) wykazywał silne powiązania z Europą Zachodnią, a także ożywione kontakty żeglugowe i handlowe wewnątrz basenu Bałtyku, głównie w relacji południe–północ. Ten kierunek wymiany w wypadku Polski zyskał na znaczeniu w XVIII w., kiedy rosło znaczenie kontaktów handlowych z krajami skandynawskimi kosztem Holandii. Głównym partnerem gospodarczym Polski na Bałtyku była Szwecja. Między tymi państwami wykształciły się silne powiązania rynkowe, czemu sprzyjał komplementarny charakter wymiany handlowej. Szwecja występowała jako znaczący odbiorca żywności, głównie zboża, a zarazem dostawca ważnych artykułów przemysłowych, głównie żelaza. Z komplementarnością gospodarki Szwecji i Polski wiąże się udział Polski w obrotach handlowych Szwecji, jej rola w zaspokajaniu potrzeb żywnościowych (głównie żyto i pszenica) północnego sąsiada i jej znaczenie jako odbiorcy najważniejszego artykułu eksportowego Szwecji – żelaza. Na podstawie statystycznych zestawień szwedzkich i polskich można pokazać, jak kształtowała się wielkość obrotów polsko-szwedzkich, jaki był bilans tych obrotów (dla większości okresu korzystny dla Polski), rodzaj i ilość wymienianych towarów między Szwecją a Polską, trendy rozwojowe, udział poszczególnych towarów w całości obrotów. Przechodząc do problematyki żeglugi między Polską a Szwecją, należy zwrócić uwagę na ruch statków między tymi krajami (liczba i tonaż), bandery obsługujące tę żeglugę, porty uczestniczące w handlu morskim obu krajów. Negatywne konsekwencje dla relacji gospodarczych polsko-szwedzkich miały konflikty wojenne, które angażowały państwa leżące nad Bałtykiem. Perturbacje w działalności handlu podczas wojen (wojna północna lat 1700–1721, oblężenie Gdańska w latach 1733–1734, wojny szwedzko-rosyjskie w latach 1741–1743 i 1788–1790) znalazły odbicie w ruchu żeglugowym zarówno Polski, jak i Szwecji, w obrotach handlu i jego strukturze.

Artykuł podejmuje problem analizy rozpowszechnienia szczególnej techniki barokowej stosowanej w projektowaniu fasad budynków monumentalnych na Dolnym Śląsku. Po raz pierwszy metodę tę wykorzystał w swych rzymskich aranżacjach Francesco Borromini. Dlatego nazwa tej techniki pojawia się najczęściej w literaturze pod włoskim określeniem parete ondulata. Ten sposób formowania fasad rozpowszechnił się szybko krajach europejskich, gdzie przyjmowały się formy nieklasycznego baroku, w tym na Dolnym Śląsku. Metoda elewacji wklęsło-wypukłej dawała bowiem duże możliwości w kreowaniu przyciągającej uwagę architektury i umożliwiała wyszukaną aranżację wnętrz urbanistycznych o silnym oddziaływaniu na odbiorcę. Metoda parete ondulata nie została przyswojona w lokalnej architekturze śląskiej. Większość budowli, które prezentują tę formę powstała na podstawie projektów Kiliana Ignaca Dientzenhofera. Poza tym metoda w zredukowanej formie została też zastosowana w kilku przypadkach przez architektów austriackich działających na Śląsku (J. B. Peintner, Ch. Hackner). W ciasnych wnętrzach urbanistycznych technika parete ondulata umożliwiała silniejsze oddziaływanie. Jednak na Śląsku wykorzystano ją tylko w pałacowych fasadach pierzei ulicznych we Wrocławiu – pałac Hatzfeldów i Uniwersytet Wrocławski oraz drobnych formach stosowanych w architekturze w latach 1715–1740, np. w portalach. Pomimo to, tych kilka dzieł architektury monumentalnej wzniesionych na Dolnym Śląsku z użyciem omawianej techniki prezentuje się jako dzieła wybitne w skali ogólnoeuropejskiej o indywidualnych, lokalnych cechach. Ze względu na twórców, wykazują również powinowactwo z kręgiem austriackim i czeskim.

Early modern medicine knew thousands of medicines and possible treatments that could be found in guidebooks, medical dissertations, herbaria, and dispensaries. The article presents the characteristics of the basic sources of the history of medicine, as well as their specifi city and the range of information they provide. The aim is to show possible source selection method in an attempt to describe a real picture of the therapeutic methods most commonly used by the offi cial medicine in Polish-Lithuanian Commonwealth.

W 2020 roku skarby Biblioteki Kórnickiej zostały wzbogacone o zbiór dokumentów odnoszących się do początków parafii ewangelickiej w Bninie. Artykuł prezentuje czas powstania oraz pierwsze lata funkcjonowania bnińskiej wspólnoty ewangelickiej, która przez ponad 150 lat była jedną z największych w Wielkopolsce (nie licząc Poznania). Opisano ustanowienie gminy ewangelickiej oraz budowę pierwszego zboru protestanckiego w Bninie wraz z jego zabudowaniami. Załączono aneks zawierający biogramy pierwszych pięciu pastorów posługujących w Bninie oraz edycję źródłową tychże dokumentów.

Tematem niniejszego opracowania są dzieje czasopism popularnonaukowych wydawanych na ziemiach polskich od XVIII wieku do 1939 roku. Początkową datę wyznacza rok 1758, kiedy to ukazał się pierwszy polski periodyk popularnonaukowy „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”. Badany zbiór objął 128 tytułów zróżnicowanych zarówno formalnie, jak i treściowo.

„Thornische Nachrichten von gelehrten Sachen” („Toruńskie wiadomości o rzeczach uczonych”) wydawane w Toruniu w latach 1762–1766 stanowią pierwsze na terenie Rzeczypospolitej czasopismo stricte ‘recenzyjne’, a tym samym przykład pełnego i udanego transferu gatunku prasowego (określanego jako ‘Rezensionszeitschrift’ albo ‘gelehrtes Journal’) z Niemiec. Zadaniem, jakie postawiła sobie redakcja czasopisma, było jak najszersze uchwycenie XVIII-wiecznych dyskursów naukowych i literackich w Prusach i w Polsce. Redaktorzy pisma przekaz aktualnych informacji o piśmiennictwie polskim umieścili w postulatach programowych, a realizując go zrecenzowali szereg kluczowych wydawnictw polskiego oświecenia (m.in. teksty S. Konarskiego, W. Rzewuskiego, F. Bohomolca, J.E. Minasowicza). Niejednokrotnie na łamy czasopisma trafiały również publikacje dużo starsze (autorstwa S. Orzechowskiego, S. Grzepskiego, A. Gostomskiego czy J.A. Gorczyna). Charakter wielu recenzji, często dość obszernych i nierzadko utrzymanych w tonie pochwalnym, wskazuje na cele przyświecające redakcji: umożliwienie czytelnikom orientacji w zmianach zachodzących w życiu kulturalnym i politycznym Rzeczypospolitej, budowę jej pozytywnego wizerunku, kibicowanie reformom okresu stanisławowskiego.

O tym, że niektórym nie przeszkadza „rzaba”, ślimaku w złym towarzystwie i trudnościach z japtyką mówi prof. Włodzimierz Gruszczyński z Instytutu Języka Polskiego PAN, w którym powstaje Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII w.

Nawet w latach polsko-szwedzkich konfliktów zbrojnych, mimo oficjalnie ogłaszanych blokad i stosowania represji, nadal funkcjonował ruch żeglugowy pomiędzy największymi portami wrogich państw, np. w latach 1655–1660 ze Sztokholmu do Gdańska wypłynęło 25 jednostek, w kierunku odwrotnym – 41 statków. W latach powojennych kontakty żeglugowe Sztokholmu z Gdańskiem stanowiły od 2,5 do 10,5% ogółu ruchu statków szwedzkiej metropolii. W rejsach przeważały jednostki o mniejszym tonażu, od 30 do 40 łasztów, co ułatwiało w sezonie żeglugowym wielokrotne kursy statków z polskim zbożem do portów szwedzkich. Spośród żaglowców, w drugiej połowie XVII w. najczęściej spotkamy szkuty, na które przypada niemal połowa zapisów sztokholmskiej komory celnej. W pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. najczęściej wymieniano galioty (50%), których tonaż mieścił się w przedziale od 12 do 60 łasztów (przeciętnie około 30 łasztów). W latach pokojowych, w obsłudze żeglugi pomiędzy Sztokholmem a Gdańskiem, największy był udział własnych flot Gdańska (24,5%) i Sztokholmu (18,5%). Następne 4 bandery, każda z 10–11% udziałem, to porty Pomorza Szwedzkiego (Stralsund, Wismar) oraz Anglia ze Szkocją i Holandia. Jednakże w latach wielkiej wojny północnej dominowali Holendrzy z prawie 40% udziałem (przy 11% w drugiej połowie XVII w.). Na drugim miejscu plasowały się statki pod banderą Sztokholmu (24%). Znaczny spadek odnotowały żaglowce gdańskie, z 25% w latach 1661–1680 do 9% w pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. Załogi statków obsługujących żeglugę ze Sztokholmu do Gdańska mogły zabierać w celach handlowych niewielkie ładunki własne. Dominowały towary żelazne, zwłaszcza najczęściej wywożone wówczas ze Szwecji żelazo w sztabach. Udział załóg w wywozie tego asortymentu do Gdańska wyniósł ponad 4%. Na drugim miejscu znalazły się „towary leśne” (deski, drewno opałowe, smoła, dziegieć), jednak znaczna ich część była przeznaczona na potrzeby bieżącej eksploatacji żaglowca (np. roboty konserwacyjno-remontowe), mniej na potrzeby handlu.

The issues of the history of culture and science of the eighteenth‑century Polish‑Lithuanian Commonwealth are rare in the works of Józef Andrzej Gierowski. This article analyses his views on these issues. He devoted most attention to the subject of the beginnings of the Enlightenment in Poland, joining a long scholarly discussion about it. He agreed that the precursors of the Enlightenment in Poland were already active in the 1740s, during the era of the Wettins’ rule. He pointed to educational reform, writing activity (Benedykt Chmielowski’s, the political and journalistic work of a number of writers) and publishing (especially of the Załuski brothers), and the development of periodicals as the three pillars on which reforms were carried out in the future – during the reign of Stanisław August Poniatowski. In addition, and just as importantly, he drew attention to methodological weaknesses concerning the study of intermediate periods, i.e. between the Baroque and the Enlightenment. He also pointed out the need for a comprehen-sive picture of the cultural history of the Polish‑Lithuanian Commonwealth in the 18 ^th century – proponents of both Sarmatian culture and Enlightenment thought.

Jerzy Topolski was one of the most outstanding Polish historians of the late 20th century. He wrote numerous works, including a synthesis of the history of the Polish-Lithuanian Com-monwealth in the 16-18th centuries, which is the object of the analyses presented in this article.

Polskie czasopisma popularnonaukowe nie zostały dotychczas zbadane pod względem układu graficznego oraz szaty graficznej. Podjęcie szczegółowych analiz z tego zakresu miało na celu prześledzenie rozwoju grafiki czasopism wydawanych na ziemiach polskich od 1758 do 1939 roku, wskazanie charakterystycznych elementów składających się na zewnętrzny kształt periodyku oraz, w powiązaniu z wynikami badań materiału ilustracyjnego — wykazanie wartości estetycznych i edukacyjnych ilustracji. W artykule przedstawiono zarys wyników badań grafiki pięćdziesięciu czasopism, reprezentatywnych zarówno pod względem wymienionych zagadnień, jak i popularnonaukowego typu periodyków. Pełne wyniki badań wraz z materiałem faktograficznym i tabelami danych przydatnych w dalszych badaniach porównawczych zawarto w książce.

This article looks at a character of Jakub Frank, the 18th-century Jewish Messianic leader, in Andrzej Żuławski’s book of idiosyncratic essays Moliwda (published in 1994). Żuławski, a controversial fi lm-maker and writer, whose historic musings are usually focused on an individual who embodies the spirit of the age in this case turns his attention to Jakub Frank. Moliwda is typical of the early phase of Żuławski’s writing career characterized by a radically revisionist explorations of the Age of the Enlightenment in search for parallels with the modern age and his own life. Jakub Frank is presented as a trickster, religious charlatan, political fraudster and fateful ancestor of 20th-century tyrants, but at the same time as a rebel against the idea of God and history enshrined in the Judaic tradition. The article views Żuławski’s interpretation as an attempt to appropriate certain elements of the history of religion to create an authoritarian vision of modernity and its historical roots, based on mechanisms of self-aggrandizement, sexualization of power and subversion of all hierarchies.

One of the consequences of the incorporation of Warmia into the Kingdom of Prussia was the growing secularisation of the entire region. The lands belonging to the bishop of Warmia and his canons became the property of the state. The Prussian Partition enabled Protestants to settle in the areas which had previously been domi-nated almost entirely by Catholics. State authorities tried to meet the expectations of Protestants already in the 18th century by employing school headmasters and religion teachers in the towns of Warmia. Frederick the Great issued a decree that allowed holding religious services in local town halls. Some rooms in the castles were also adapted for the purpose. However, along with the increase in population, there was a growing demand for new church buildings, parish houses and schools. Necessar financial support came from the Prussian king Frederick William III, who suggested that the so-called secularisation fund, available after the dissolution of the Neuzelle monastery in Brandenburg, be assigned to this end. Building of new churches was entrusted to the State Construction Commission, led by a distinguished architect, Karl Friedrich Schinkel.