Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

Artykuł podejmuje problem analizy rozpowszechnienia szczególnej techniki barokowej stosowanej w projektowaniu fasad budynków monumentalnych na Dolnym Śląsku. Po raz pierwszy metodę tę wykorzystał w swych rzymskich aranżacjach Francesco Borromini. Dlatego nazwa tej techniki pojawia się najczęściej w literaturze pod włoskim określeniem parete ondulata. Ten sposób formowania fasad rozpowszechnił się szybko krajach europejskich, gdzie przyjmowały się formy nieklasycznego baroku, w tym na Dolnym Śląsku. Metoda elewacji wklęsło-wypukłej dawała bowiem duże możliwości w kreowaniu przyciągającej uwagę architektury i umożliwiała wyszukaną aranżację wnętrz urbanistycznych o silnym oddziaływaniu na odbiorcę. Metoda parete ondulata nie została przyswojona w lokalnej architekturze śląskiej. Większość budowli, które prezentują tę formę powstała na podstawie projektów Kiliana Ignaca Dientzenhofera. Poza tym metoda w zredukowanej formie została też zastosowana w kilku przypadkach przez architektów austriackich działających na Śląsku (J. B. Peintner, Ch. Hackner). W ciasnych wnętrzach urbanistycznych technika parete ondulata umożliwiała silniejsze oddziaływanie. Jednak na Śląsku wykorzystano ją tylko w pałacowych fasadach pierzei ulicznych we Wrocławiu – pałac Hatzfeldów i Uniwersytet Wrocławski oraz drobnych formach stosowanych w architekturze w latach 1715–1740, np. w portalach. Pomimo to, tych kilka dzieł architektury monumentalnej wzniesionych na Dolnym Śląsku z użyciem omawianej techniki prezentuje się jako dzieła wybitne w skali ogólnoeuropejskiej o indywidualnych, lokalnych cechach. Ze względu na twórców, wykazują również powinowactwo z kręgiem austriackim i czeskim.

Architektura modernistyczna w ślad za rozwojem sztuki (malarstwo) wprowadziła dynamikę do kompozycji przestrzennej: neoplastycyzm oparty na rytmie jednostajnym i kompozycji otwartej; funkcjonalizm oparty na komunikacji, czyli sposobie w jaki poruszając się postrzegamy geometrię przestrzeni. W latach 30. XX w. model percepcji przestrzeni zgodny z zasadami fi zjologii (rytm jednostajny) zastąpił model percepcji zgodny z zasadami psychologii (teoria bodźców) i bazujący na tworzeniu subiektywnej narracji psychologicznej. Subiektywne wrażenie, niedookreślone, aby umożliwić zróżnicowaną interpretację stworzyło nowy kanon podstawowych elementów kompozycji architektonicznej (Norberg-Schulz): centrum, kierunek, obszar – tym charakterystycznych, że nie defi niują granicy formy. Wieloznaczność, czyli swoboda interpretacji przestrzeni dopuszcza (jako opcję zaproponowaną, a nie narzuconą przez architekta) przekaz wartości. Przykładem jest pawilon na światową wystawę w Paryżu w 1937 roku projektu Romualda Gutta, gdzie narracja psychologiczna mimo „formy otwartej” kulminuje się w geometrii konkretnej – czaszy muszli koncertowej. To przekaz architekta, który w 1936 roku uznał, że największą wartością ówczesnej Polski na forum światowym jest jej wartość kulturowa – tu symbolicznie reprezentowana przez koncerty muzyki Chopina.

Zabudowa głównej ulicy Żychlina – Gabriela Narutowicza, małego miasta lokacyjnego pogranicza ziemi łęczyckiej i Mazowsza, obecnie w województwie łódzkim, jest interesującym przykładem harmonijnej, stylowej architektury klasycystycznej końca XIX wieku. Jej perspektywę zamyka bryła późnobarokowego kościoła parafi alnego. Świadomie wyty czona w końcu XVIII wieku odzwierciedla dominujący kierunek północ-południe dawnego historycznego traktu z Łęczycy i Orłowa do Płocka.

Gdynia i Zakopane to dwa słynne miasta na granicach II Rzeczypospolitej, pierwsze nad Bałtykiem, drugie pod Tatrami. Celem niniejszej pracy jest próba porównania pozornie odmiennego ich oblicza pod kątem architektury ośrodków. W obu – aczkolwiek w nieproporcjonalnym zakresie – zaistniał „styl zakopiański”, modernizm i funkcjonalizm.