Wiadomości Numizmatyczne

Medaliony późnoantyczne są istotnym źródłem dla poznawania kwestii ówczesnej propagandy i ideologii władzy cesarskiej. Multipla dynastii Konstantyna I Wielkiego można osadzić w szerokim kontekście kulturowym i historycznym, który ułatwia zrozumienie ich przekazu. Jest to możliwe dzięki sporej liczbie źródeł pisanych i ikonograficznych pochodzących z omawianej epoki. Autor stara się porównywać treści przekazywane przez przestawienia i legendy medalionów z późnoantyczną retoryką. Bierze pod uwagę szczególnie treści zawarte w zbiorze mów znanym jako Panegyrici Latini, oraz w dziełach retora Temistiusza. Sięga także do treści zawartych w Żywocie Konstantyna Euzebiusza z Cezarei. Analiza motywów ikonograficznych i legend medalionów wykazała istnienie kilku reguł rządzących ówczesnym przekazem propagandowym. Najwięcej przedstawień na medalionach związanych jest z jubileuszami panowania władcy oraz z tryumfami i ideologią zwycięstwa. Podkreślanie trwałości rządów i legitymizowanie władzy poprzez zwycięstwa stanowiło stały element treści propagandowych rozpowszechnianych przez cesarzy i ich otoczenie. Od cesarzy oczekiwano przede wszystkim sukcesów militarnych: rozszerzania i obrony Imperium. Propaganda starała się wpajać elitom obraz władcy spełniającego te oczekiwania. Przywiązanie elit do idei stabilnej władzy i obrazu zwycięskiego cesarza potwierdzają liczne wzmianki w omawianych dziełach twórczości retorycznej. Bardzo liczne są również emisje nawiązujące do stolic Cesarstwa: Rzymu i Konstantynopola. Idea starego i nowego Rzymu jako bliźniaczych miast była mocno osadzona w świadomości ówczesnych elit. Retorzy wychwalali starą stolicę (praepotens Roma) i siostrzany Konstantynopol jako dwie stolice zjednoczonego Imperium. Medaliony z chrześcijańskimi motywami ikonograficznymi były skierowane do schrystianizowanej części elit Cesarstwa. Prezentują one symbole wprowadzone do oficjalnej ikonografii przez Konstantyna Wielkiego, są więc pośrednio odwołaniem do postaci i dokonań tego władcy. Obecność symboli chrześcijańskich na numizmatach można rozumieć także jako publiczne wyznanie wiary cesarza, co koresponduje z przesłaniem Vita Constantini Euzebiusza z Cezarei. Ikonografia medalionów dynastii Konstantyna I jest jeszcze bardzo silnie osadzona w tradycji epok poprzednich, szczególnie okresu Tetrarchii. W przeważającej mierze nadal czerpie z kultury pogańskiej. Cesarze korzystali z niej w swej propagandzie, gdyż była powszechnie zrozumiała i ugruntowana w wyższych warstwach społeczeństwa. Inne tradycje wizualne były nieliczne i marginalne. Elementy chrześcijańskie zaczynają dopiero zdobywać sobie miejsce w przedstawieniach na numizmatach. Nie dziwi to w epoce, kiedy sztuka chrześcijańska dopiero zaczyna być akceptowana przez ogół hierarchii duchownej Kościoła. Łącznikiem przekazu ideologicznego wszystkich medalionów jest późnoantyczna retoryka. Autor starał się, posługując się podanymi w tekście przekładami, wykazać zasadniczą spójność wizualnej i werbalnej propagandy cesarskiej. Porównując legendy i ikonografię multipla z tekstami retorycznymi wskazał na istnienie wielu punktów wspólnych. Idee filozofów i mówców wychwalających panującego można było wypowiedzieć i napisać, ale równie dobrze przekazywał je obraz i krótkie slogany widoczne na multipla. Obraz i słowo niosły te same propagandowe hasła i apostrofy. Elita imperialna, dobrze obeznana z retorycznymi toposami doskonale rozumiała wszelkie aluzje. Widać wyraźnie, że głównym zadaniem propagandy nie było głoszenie określonej religii, czy ideologii, lecz rozpowszechnianie pozytywnego wizerunku cesarza. Ten obraz panującego kształtowano za pomocą retoryki i ikonografii. Do najlepszych przykładów należą właśnie medaliony zawierające zwięzłe hasła i symboliczne przedstawienia. Wiele z opisanych przedstawień z medalionów to zwięzłe kompozycje niosące silny ładunek ideologiczny i skondensowany przekaz propagandowy. Medaliony były bardzo wyrafinowanym i skutecznym środkiem propagandowym, który prezentował ten sam przekaz, co przemówienia retorów, ale w sposób pełniejszy i lepiej trafiający do imperialnych elit.

The purpose of this paper is to analyse the silver hoards from 10th century Greater Poland in the context of the Piast “state” formation and try to explain the expansion of Piast rulership and power in relation to the long-distance trade.

The Compendium of Polish Medals is the first work on the history of Polish medallic art. The summary of work’s creation process, its assumptions and methodology together with opinions of readers and posterity have been presented below.

Bezsprzecznie najliczniej odnotowywaną kategorią wśród monet rzymskich znajdowanych na obszarze na północ od Karpat, zajmowanym w okresie wpływów rzymskich przez kultury przeworską i wielbarską, są denary cesarskie z I–II w. po Chr. Dotyczy to m.in. skarbów liczących niejednokrotnie po kilka tysięcy monet. Pod względem chronologii emisji, denary w tych depozytach zawierają się zwykle pomiędzy ostatnimi latami panowania Nerona (54–68) a pierwszymi latami rządów Septymiusza Sewera (193–211). W niektórych skarbach odnotowano jednak obecność pojedynczych (nie więcej niż dwóch) denarów sprzed panowania Nerona. W większości przypadków były to egzemplarze z okresu Republiki, w jednym ze skarbów uchwycono denar cesarza Augusta. Podobne zjawisko zaobserwowano w przypadku znalezionego w Owczarni pod Pasłękiem mieszanego skarbu denarów z I–III w. i antoninianów z III w. (datowanych do 253 r.), uzupełnionego pojedynczym denarem republikańskim. Obecnie dość powszechnie przyjmuje się opinię, że masowy napływ denarów rzymskich z I–II w. na ziemie na wschód od limesu reńskiego i na północ limesu dunajskiego należy datować nie wcześniej niż na wiek II. Tłumaczy to, dlaczego w depozytach (prawie) całkowicie brak jest monet emitowanych przed 64 r., tj. egzemplarzy wybitych przed reformą Nerona obniżającą zawartość srebra w denarze i jego wagę. Denary sprzed 64 r. zostały bowiem wycofane z obiegu na mocy dekretu Trajana z 107 r. i wkrótce po tej dacie praktycznie, choć nie od razu i nie całkowicie, wyszły z użycia. Jak więc interpretować obecność pojedynczych denarów przedneroniańskich w środkowoeuropejskich skarbach denarów z I–II w.? Pierwsza ewentualność, intuicyjnie przyjmowana przez badaczy, którzy pobieżnie zajęli się opisywaną problematyką przy okazji szerszych studiów, wskazuje na możliwość napływu z terenu Imperium nielicznych monet sprzed panowania Nerona, przede wszystkim republikańskich, razem z denarami z I–II w. W ograniczonym zakresie monety te pozostawały bowiem w obiegu na obszarze Cesarstwa po wejściu w życie wspomnianego dekretu Trajana. Według drugiej hipotezy, pojedyncze denary przedneroniańskie mogły zostać wtórnie dodane, już na terenie Barbaricum, do zespołów monet młodszych. W tym przypadku denary te mogły pochodzić z puli, która napłynęła na tereny na północ od Karpat najprawdopodobniej w okresie od I w. przed Chr. do początków I w. po Chr. Z ziem na północ od Karpat, zajętych w okresie wpływów rzymskich przez kultury przeworską i wielbarską, znamy 10 skarbów srebrnych monet rzymskich z okresu Cesarstwa uzupełnionych nielicznymi denarami przedneroniańskimi. Wszystkie te depozyty odkryto w granicach obecnej Polski. Dziewięć z nich to zespoły denarów z I–II (III) w. Poza obecnością monet przedneroniańskich depozyty te nie różnią się specjalnie od wielu podobnych, znajdowanych na opisywanym obszarze i podobnie jak one są zróżnicowane pod względem struktury chronologicznej. W skład zespołu o najstarszej strukturze chronologicznej z opisywanych, tj. skarbu ze Słoch Annopolskich z najmłodszymi monetami wybitymi za Hadriana, wchodziły dwa denary z okresu Republiki. Obydwie monety republikańskie, stanowiące 3,7% składu zarejestrowanej części depozytu (54 monety), zaliczamy do tzw. mennictwa imperatorskiego schyłku Republiki. W trzech kolejnych skarbach, które na podstawie struktury chronologicznej należy datować jako zespoły, które wypłynęły z terenu Imperium pod koniec panowania Antoninusa Piusa lub w początkowym okresie rządów Marka Aureliusza, odnotowano po jednym denarze republikańskim. Depozyty liczyły odpowiednio 150 (Przewodów), 354 (Dorotowo) i 425 (Żulice) monet określonych pod względem chronologii wybicia. Tak więc w każdym z tych trzech przypadków monety z okresu Republiki stanowiły mniej niż 1% uchwyconej części depozytu. Dwie z opisywanych monet republikańskich wybito w I w. przed Chr.: denar triumwira monetarnego P. Serviliusa Rullusa z roku 100 (Przewodów) oraz denar emisji imperatorskiej Cn. Domitiusa Ahenobarbusa z roku 41 (Żulice). Emitent i data wybicia denara republikańskiego z D orotowa pozostają nieznane. Biorąc pod uwagę wystąpienie pojedynczego denara z okresu Republiki, analogiczne do trzech ostatnich z opisanych zespołów są skarby z okolic Sochaczewa, z T urska i z Wrocławia-Południe. Niestety dostępne informacje na temat składu tych trzech kolejnych depozytów są niewystarczające do określenia ich typu pod względem struktury chronologicznej. Tylko w wypadku skarbu z T urska dysponujemy pełnym określeniem monety republikańskiej; był to denar triumwira monetarnego A. Plautiusa z 55 r. przed Chr. Dwa dalsze zespoły to pod względem struktury chronologicznej skarby seweriańskie. W jedynym z nich (Drzewicz Nowy), pośród 1266 uchwyconych monet zarejestrowano pojedynczy denar Marka Antoniusza z lat 32–31 przed Chr. z serii legionowej. Moneta młodsza, ale wybita według lepszej stopy menniczej, wystąpiła w skarbie z miejscowości Ossa–Rywałdzik. Denar Augusta z lat 2 przed Chr. – 14 po Chr. z mennicy cesarskiej w galijskim Lugdunum był jedyną monetą przedneroniańską odnotowaną w ramach tego depozytu, liczącego łącznie 360 denarów. Pod względem rozrzutu terytorialnego zaprezentowanych dziewięciu depozytów trudno wskazać jakieś proste zależności. Cztery skarby (Drzewicz Nowy, okolice Sochaczewa, Tursko Małe, Wrocław-Południe) pochodzą z terenów kultury przeworskiej. Kolejne trzy (Przewodów, Słochy Annopolskie, Żulice) znaleziono na obszarze pierwotnie przeworskim, który w trakcie okresu wpływów rzymskich (ok. 2. połowy II w.) został zajęty przez kulturę wielbarską; najprawdopodobniej jednak zespoły te również należy wiązać z kulturą przeworską. Dalsze dwa depozyty (Dorotowo, Ossa–Rywałdzik) odkryto na terenie kultury wielbarskiej. Tak więc, pomimo że większa część skarbów z denarami przedneroniańskimi wpisuje się w kontekst przeworski, można bez trudu wskazać depozyty kojarzone z kulturą wielbarską. Rozpatrując szerszy kontekst terytorialny można stwierdzić, że zjawisko występowania monet przedneroniańskich w skarbach denarów cesarskich z I–II (III) w. jest szeroko rozpowszechnione na terenie Barbaricum i w jeszcze szerszym zakresie na obszarze Imperium, gdzie nieliczne monety republikańskie i cesarzy dynastii julijsko-klaudyjskiej (sprzed 64 r.) pozostawały w użyciu nawet do początku III w. Ponadto, uogólniając, im starszy skarb (tj. przede wszystkim wykazujący starszą strukturę chronologiczną), tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia w nim monet emitowanych przed rokiem 64. Reguła ta dotyczy depozytów zarówno z obszaru Imperium, jak i z terenów zajmowanych w okresie wpływów rzymskich przez kultury przeworską i wielbarską. Na tle skarbów denarów z I–II (III) w., standardowych dla terenów kultur wielbarskiej i przeworskiej, nietypowo prezentuje się skarb z O wczarni. W ramach uchwyconej części, w skład tego depozytu, poza denarem legionowym Marka Antoniusza, wchodziło dziewięć denarów od Nerona do Heliogabala, cztery dalsze nieokreślone egzemplarze tego samego nominału oraz siedem antoninianów od Gordiana III do Treboniana Galla (251– 253). Jeśli nie liczyć denara republikańskiego, zespół ten odpowiada strukturze masy monetarnej obiegającej w połowie III w. na terenie Imperium. Pewną anomalią jest natomiast wystąpienie w opisywanym depozycie denara legionowego Marka Antoniusza. Monety tego typu pojawiają stosunkowo licznie w skarbach z obszaru Imperium datowanych najmłodszymi monetami do końca lat 30. III w., ale w skarbach z połowy III w. i młodszych denary legionowe w zasadzie nie występują. Monety takie odnotowano jedynie w dwóch późnych skarbach denarów i antoninianów odkrytych na terenie Mezji Dolnej. Depozyty te, datowane najmłodszymi monetami na okres panowania Decjusza (249–251), można z dużą dozą pewności łączyć z najazdem Gotów na prowincje bałkańskie w roku 251. Wynika z tego, że na rzymskich Bałkanach denary Marka Antoniusza pozostawały w użyciu — zapewne przede wszystkim, a może nawet wyłącznie jako środek tezauryzacji — na początku lat 50. III w. Tak więc można założyć, że zespół odkryty w Owczarni został uformowany na terenie Imperium, najprawdopodobniej w prowincjach naddunajskich, i zapewne opuścił jego granice wkrótce po dacie wybicia najmłodszej monety (251–253). Opisywany depozyt można interpretować jako pieniądz zagrabiony przez Gotów podczas ich łupieżczych wypraw na Bałkany, być może w wyniku najazdu z 253 r. Wziąwszy pod uwagę wszystko powyższe, z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością możemy założyć, że nieliczne monety sprzed 64 r. wchodzące w skład depozytów datowanych najmłodszymi monetami na II–III w. napłynęły na teren Barbaricum razem z monetami późniejszymi, nie wcześniej niż w II w., a w skrajnym wypadku (skarb z O wczarni) nawet w połowie III w. Być może w tym samym czasie na tereny przeworskie i wielbarskie napłynęły również niektóre denary przedneroniańskie odnotowane na obszarach położonych na północ od Karpat jako znaleziska pojedyncze. Nie można jednak całkowicie wykluczyć, że w niektórych przypadkach do zespołów denarów z I–II (III) w. wtórnie, na terenie Barbaricum dodano monety przedneroniańskie, które napłynęły tam wcześniej, w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci I w. przed Chr. lub na początku I w. po Chr.

Eight coins (seven medieval and one modern) were found during archaeological rescue excavation on the Main Market Square in Kalisz in 2012. Four coins (including one fragment) are hohlpfennigs, probably all of them are of Polish origin (from Greater Poland?) and date from the thirteenth-fourteenth century. The next three are: a halved penny, perhaps from the end of the thirteenth century, West Pomeranian penny and, probably, a Silesian heller from the fourteenth-fifteenth century. The modern coin is a heavily worn copper shilling by John Casimir (1648–1668).

In 1972 a seventeenth century wooden church has been moved from Bączal Dolny to an open-air museum. Over 30 coins dating back to a period ranging between the middle seventeenth century and the middle twentieth century have been found in thxe place where the church used to be located. Lack of older coins proves that if there was another church in this area before the 1600s, it could not have been erected on the same spot.

This work is focused on the references to hiding, withdrawing and searching for townsmen hoards in modern times, found in the town records of Wągrowiec. Information on accidental finds of modern coin hoards in the nineteenth century and the first half of the twentieth century has also been included, as well as supplemental data regarding the most recent coin mass finds in Wągrowiec.

Inscribed with an engraved name of Dorothy, princess of Courland and duchess of Żagań (1793–1862), a tankard from 1845 is stored at the National Museum in Warsaw. A total of 46 coins and medals selected specifically to present the history of House of Birons, that Dorothy descended from, adorn its sides. Only scanty reports remained about the family’s numismatic collection, gathered in the 18th and 19th century and partially included in such adorned vessels.

The article presents the medal of Anthony Ashley Cooper, 1st Earl of Shaftesbury. It was coined in 1681 on the occasion of Shaftesbury’s acquittal and release from prison after he had been accused of high treason. The present work illustrates the political background behind the coinage of the medal offering an insight into the intricacies of the English exclusion crisis at the time of the Stuarts’ rule. Moreover, the article points out the representation of the medal in John Dryden’s poem and pays a particular attention to the adjective Polish, which the poet chose to ascribe to the discussed medal. The article is an attempt to explain the relation between Shaftesbury’s medal and its reference to Poland suggested in the poem.

Medalets and small crosses have drawn the attention of the material culture historians for many years . So far none of the publications on this subject have managed to exhaust the topic, since massive amounts of such artefacts are being continuously found not only by archaeologists on their excavation sites, but also by detectorists. As the basis for this study, a private collection of medalets with an image of Virgin Mary has been chosen. All the items are either documented with an exact findspot, or depict a specific Marian shrine in Warmia – including the church in Święta Lipka, situated a few hundred meters from Warmia border, in Masuria.

Both works are model studies of numismatic material recovered in Barbaricum mostly recorded within ploughsoil. The authors points to the new possibilities of interpretation and research potential afforded by this often undervalued material, even regarded as useless by some. A monograph by H. Horsnæs may be recognised as a model, mainly because of her analysis of metal detector finds which takes into account their archaeological context sensu largo. It may also be viewed as a vital starting point for the discussion about representativeness, in particular the potential for making comparisons with finds from the areas where there is almost no record of amateur detector finds or only a very limited one. The main shortcoming of M.H. Bjerg work is that it was published seven years after its manuscript was submitted. Both studies under review are worth reading, especially because of the unprecedented care taken in them over the archaeological context of the coin finds and the presentation of new methods of study and intepretation. I would recommend them especially to all those archaeologists who deny research value of the finds obtained by amateurs using metal detectors.

The review covers the methodology problems of numismatic research, especially statistic methods, applied in the monograph Evolution of the Currencies: the Black Sea region and the Balkans in the thirteenth to fifteenth centuries, that resulted from a continuous scientific venture, methodological approaches creation and development. A detailed inspection of the work as a whole, and of the part devoted to methodological approach suggested by the author in particular, testifies to the research being done on the formulae and statistical basis that is an innovative approach in historical science and a revolutionary one – in Russian numismatics. A. Ponomaryov applied Sturges’ rule to solve his scientific problems. This is quite doubtful as Sturges’ rule is not considered valid in modern statistics. A. Ponomaryov’s off-base usage of other statistic laws disputes the obtained results which remain hypothetical without a proper argumentation. Yet Andrey Ponomaryov’s book constitutes an interesting research. The researcher’s indisputable merit is his attempt to level up numismatic researches with the help of other sciences methodology.