Rocznik Historii Prasy Polskiej

W 1998 roku, z inicjatywy prasoznawców krakowskich, śląskich i kieleckich związanych z Wyższą Szkołą Pedagogiczną, Uniwersytetem Jagiellońskim, Uniwersytetem Śląskim i Wszechnicą Świętokrzyską, ukazał się pierwszy tom „Rocznika Historii Prasy Polskiej”, periodyku naukowego, który miał wypełnić lukę po zamkniętym w 1993 roku warszawskim „Kwartalniku Historii Prasy Polskiej” wydawanym przez Instytut Badań Literackich. „Rocznik” jako organ naukowy Komisji Prasoznawczej Oddziału PAN w Krakowie, najpierw jako półrocznik, od 2014 roku jako kwartalnik borykał się z kłopotami natury finansowej, ale przetrwał ciężkie czasy i do chwili obecnej służy specjalistom z zakresu historii mediów. Artykuł ukazuje główne nurty zainteresowań naukowych prezentowanych w „Roczniku” w latach 1998–2017 przez badaczy z różnych ośrodków.

Summary

The article is an overview of chosen elements of press media discourse, treated here as a kind of broadly understood media discourse. Press discourse is examined as the oldest medium with well-developed tools and tradition, but tendencies redefining classic journalism and press are also highlighted. The author discusses the Internetization of press discourse, clear sender-recipient differentiation, “citizen journalism”, fake news, tabloidization and genological changes.

Streszczenie

Artykuł ma charakter przeglądowy, jest szerokim spojrzeniem na wybrane elementy, aspekty medialnego dyskursu prasowego, który traktuję jako rodzaj szeroko rozumianych dyskursów medialnych. Na dyskurs prasowy spoglądam jako na najstarsze medium z wykształconym własnym instrumentarium i tradycją, ale równocześnie wskazuję na tendencje, które redefiniują klasyczne dziennikarstwo i tradycyjną prasę. Wskazuję na internetyzację dyskursu prasowego, wyraźną dyferencjację nadawczo-odbiorczą, zjawiska „dziennikarstwa obywatelskiego” i fake- newsów oraz na tabloidyzację i przemiany genologiczne.

„Thornische Nachrichten von gelehrten Sachen” („Toruńskie wiadomości o rzeczach uczonych”) wydawane w Toruniu w latach 1762–1766 stanowią pierwsze na terenie Rzeczypospolitej czasopismo stricte ‘recenzyjne’, a tym samym przykład pełnego i udanego transferu gatunku prasowego (określanego jako ‘Rezensionszeitschrift’ albo ‘gelehrtes Journal’) z Niemiec. Zadaniem, jakie postawiła sobie redakcja czasopisma, było jak najszersze uchwycenie XVIII-wiecznych dyskursów naukowych i literackich w Prusach i w Polsce. Redaktorzy pisma przekaz aktualnych informacji o piśmiennictwie polskim umieścili w postulatach programowych, a realizując go zrecenzowali szereg kluczowych wydawnictw polskiego oświecenia (m.in. teksty S. Konarskiego, W. Rzewuskiego, F. Bohomolca, J.E. Minasowicza). Niejednokrotnie na łamy czasopisma trafiały również publikacje dużo starsze (autorstwa S. Orzechowskiego, S. Grzepskiego, A. Gostomskiego czy J.A. Gorczyna). Charakter wielu recenzji, często dość obszernych i nierzadko utrzymanych w tonie pochwalnym, wskazuje na cele przyświecające redakcji: umożliwienie czytelnikom orientacji w zmianach zachodzących w życiu kulturalnym i politycznym Rzeczypospolitej, budowę jej pozytywnego wizerunku, kibicowanie reformom okresu stanisławowskiego.

Redaktorzy odpowiedzialni wydawanego w Chełmnie w latach 1850–1866 „Nadwiślanina” działali w oparciu o pruskie prawo prasowe i kodeks karny. Wszelkie działania, zdaniem władz, niezgodne z obowiązującymi przepisami wywoływały interwencję policji, prokuratury i sądów. Przed pruskim sądem stawali: Józef Gółkowski, Ignacy Danielewski, Cyprian Wysoczyński, Jan Dyament, Józef Chociszewski, Stefan Mąkowski i Jan Radziwioł oraz dwaj autorzy tekstów opublikowanych w piśmie: Ignacy Łyskowski i Walenty Stefański. Jak napisano w ostatnim numerze „Nadwiślanina”, jego redaktorzy mieli 46 procesów, zapłacili łącznie 2310 talarów grzywny, w więzieniu znaleźli się: Gółkowski, Danielewski i Dyament oraz Stefański.

Ksiądz Marceli Dziurzyński (1861–1945) zapisał się w historii prasy jako redaktor i wydawca kilku czasopism, głównie przeznaczonych dla ludu. Najdłużej publikowanym przez niego czasopismem był „Nowy Dzwonek”, wychodzący w latach 1892–1924, a potem kontynuowany aż do 1932 roku przez „Nową Zorzę”. Artykuł poświęcony jest pierwszym pięciu rocznikom „Nowego Dzwonka”, kiedy ukazywał się on jako pismo dla ludu. Czasopismo, które stawiało sobie za cel oświatę ludu zgodnie z zasadami wiary katolickiej, zawierało artykuły o tematyce religijnej, społecznej, politycznej, historycznej oraz powiastki i wiersze. Zamieszczone niemal w każdym numerze informacje od redaktora pisma są interesującym materiałem do poznania trudności, z jakimi borykał się wydawca.

Artykuł zawiera wyniki analizy prasoznawczej tygodnika „Przekrój” za lata 1945–1969. Całość została podzielona na 4 etapy obejmujące genezę i rozwój magazynu w latach 1945–1948, okres pomiędzy zjazdem szczecińskim a przełomem październikowym (1949–1956), czasy „małej stabilizacji” (1957 – marzec 1968) oraz schyłek epoki Mariana Eilego (marzec 1968–1969). Ponadto, zbadano i krótko opisano kontekst: podstawowe kierunki rozwoju polityki kulturalnej, literatury i sztuki, rozwój tygodnika na tle przeobrażeń prasy oraz jego stanowisko wobec generaliów polityki kulturalnej. Na tak nakreślonym tle przedstawiono natężenie i poszczególne wątki odnoszące się do występowania w „Przekroju” literatury (prozy, poezji, dramatu) i zagadnień życia literackiego, teatru dramatycznego i muzycznego, filmu, sztuk plastycznych, muzyki oraz kultury życia codziennego w Polsce i poza jej granicami.

Analiza proporcji tematycznych „Przekroju” i opis treści pisma uprawniają do stwierdzenia, że w badanym okresie pod względem typologicznym „Przekrój” był w początkowych latach ukazywania się pismem literacko- kulturalnym, później ewoluował i stał się ilustrowanym magazynem informacyjno-rozrywkowym. Dzięki niemu docierały do polskiej inteligencji i środowisk mieszczańskich informacje o najnowszych tendencjach i wydarzeniach kulturalnych Europy i świata. Tygodnik krzewił swoiste wzorce zachowań społecznych, pełnił funkcje integracyjne, kulturotwórcze i socjalizacyjne. „Przekrój” jest nie tylko jednym z ciekawszych zabytków kultury popularnej, ale i kultury wysokiej, wartym ochrony przed zapomnieniem.

Artykuł jest próbą określenia, jakie znaczenie dla Polaków zza żelaznej kurtyny miała Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa. Postawione w ten sposób pytanie wiąże się również z problematyką słuchalności, wiarygodności oraz skuteczności radiostacji. W celu odpowiedzi na pytanie wykorzystano wyniki badań prowadzonych przez RWE od końca lat 50. XX w., opracowywanych w postaci raportów, przez Dział Badania Słuchalności. W artykule wykorzystano raporty przygotowane na podstawie wywiadów przeprowadzonych w grupie 1320 Polaków, którzy opuścili kraj — w celach turystycznych, służbowych lub na stałe — między kwietniem 1958 a marcem 1961 roku. Grupę badawczą stanowili emigranci ze Wschodu znajdujący się w obozach dla uchodźców, zarejestrowani w biurach emigracyjnych, turyści lub inne osoby czasowo przebywające w Europie Zachodniej.

Artykuł przedstawia dziennikarkę pokolenia „Solidarności”, która od 1980 r. mieszka i pracuje w Londynie. Magisterium z socjologii uzyskała w 1976 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1976–1980 pracowała w Ośrodku Badania Opinii Publicznej w Warszawie. Od 1983 r. współpracowała z londyńskim „Dziennikiem Polskim i Dziennikiem Żołnierza", a w latach 1991–2002 została jego redaktorem naczelnym. Miała w nim swoją stałą rubrykę Prasowite zdziwienia, gdzie zamieszczała felietony. Po zamknięciu gazety w 2015 r. przeniesiono ją do „Tygodnia Polskiego” — dawnego jej samoistnego dodatku sobotnio-niedzielnego. Pisze w nim o sprawach brytyjskich, najczęściej o polityce. Współpracowała także z wydawanymi w Londynie: „Gazetą Niedzielną”, „Rzeczypospolitą Polską” (miesięcznik rządu RP na uchodźstwie), „Gońcem Polskim”; nowojorskim „Nowym Dziennikiem”, wrocławską „Odrą”. Jej artykuły drukowane były również w paryskiej „Kulturze”, „Tygodniku Solidarność”, „Życiu Warszawy” i „Polityce”. Zredagowała opracowanie pt. Dopóki jest „Dziennik”, jestem... (Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 2000). Jest autorką zbioru felietonów, reportaży, wspomnień i artykułów publicystycznych pt. Mieszkam na Wyspie (Toruń – Londyn: Oficyna Wydawnicza MJK i ZPPnO, 2016). Książka została wyróżniona nagrodą ZPPnO im. Włady Majewskiej w 2017 r. za najlepszą książkę roku 2016 napisaną przez pisarza mieszkającego poza krajem. Jest członkiem zarządu i sekretarzem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Do redakcji londyńskiego „Pamiętnika Literackiego” weszła w 2009 roku, a sekretarzem redakcji została w 2015 r.

„Cud nad Wisłą” z 1920 roku, jak powszechnie przyjęto określać decydującą bitwę w wojnie polsko- -bolszewickiej, urósł do rangi symbolu i mitu odradzającej się po 123 latach niewoli Rzeczypospolitej. Ów mit założycielski nowego, niepodległego państwa, pomijając rzetelne naukowe opracowania historyczne, narodził się i został upowszechniony w swej „mitycznej” postaci głównie przez autorów wspomnień, uczestników wojny polsko- -sowieckiej 1919–1921, oraz w pewnym stopniu również przez Kościół katolicki. Analiza relacji prasowych, sporządzona w oparciu o serwis informacyjny najpopularniejszego dziennika „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” posłużyła autorowi do przedstawienia dramatycznego „obrazu” wydarzeń odbieranych z punktu widzenia czytelnika dziennika. Obejmuje on okres bezpośrednio przed wybuchem konfliktu polsko-sowieckiego, ale głównie relacjonuje, w ujęciu „dzień po dniu”, przebieg zdarzeń (opartych na doniesieniach prasowych) z czasu kulminacyjnej bitwy, tj. 13–15 sierpnia i dalej do numeru z 27 sierpnia 1920 roku, gdy w „IKC” ukazują się informacje o zakończeniu decydującej batalii (datowane na 25 sierpnia 1920 r.). Wobec wielości informacji autor z oczywistych względów ograniczył się do wybranych przykładów odzwierciadlających punkt widzenia prasoznawcy a nie historyka. Artykuł uzupełniono analizą okolicznościowych publikacji ukazujących się na łamach „IKC” w rocznice bitwy z 1920 r. Na jej podstawie można stwierdzić, że redakcja dziennika przez wiele lat nie brała znaczącego udziału w kształtowaniu i upowszechnianiu w świadomości społecznej mitu „Cudu nad Wisłą”. Wydarzenie to traktowano głównie jako fakt historyczny a nie nadprzyrodzoną interwencję.

Powstały w 1980 roku specjalistyczny Warszawski Antykwariat Naukowy — Czasopisma Przedsiębiorstwa Państwowego „Dom Książki” w 1984 roku przeprowadził pierwszą aukcję czasopism, na którą wyselekcjonowano ponad dwa tysiące rzadkich i poszukiwanych tytułów prasowych polskich i obcych, wydawanych w okresie XVIII–XX wieku. Nigdy więcej nie wystawiono już tylu na żadnej innej. Aukcja jednak nie przebiegła zgodnie z planem, dyrekcja przedsiębiorstwa wycofała najpierw obiekty powierzone przez osoby prywatne w komis, które stanowiły połowę całego zestawu aukcyjnego, a to, co pozostało, zostało w sporej części kupione przed licytacją przez Bibliotekę Narodową i Bibliotekę Jagiellońską, posiadające prawo pierwokupu. Ostatecznie licytowano jedynie około 500 pozycji katalogowych. Wycofane komisy trafiły natomiast na aukcję w Gdańsku.