Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria

W referacie odnoszę się do kwestii O nauczycielu św. Tomasza i w jej świetle uznaję św. Alberta Wielkiego za realny przykład nauczyciela doskonałego. Św. Albert Wielki z Kolonii jest uważany za jednego z największych myślicieli średniowiecza. Był biegły zarówno w teologii, filozofii, jak i naukach przyrodniczych. Najwybitniejszym uczniem św. Alberta był św. Tomasz z Akwinu, któremu mistrz ułatwił rozkwit talentu filozoficznego i teologicznego. Między mistrzem a uczniem rozwinęła się przyjaźń i wzajemny szacunek pomimo istotnych różnic w ich systemach filozoficznych, zwłaszcza w kluczowej kwestii struktury bytu (esse). Ideał nauczyciela, według św. Tomasza, to doprowadzenie ucznia do źródła poznania, ale pozostawienie mu swobody samodzielnego odkrywania prawdy. Szczególnym wyrazem więzi mistrza i ucznia była publiczna obrona myśli św. Tomasza przed ewentualnym potępieniem już po śmierci Akwinaty, jakiej podjął się św. Albert pomimo wspomnianych różnic filozoficznych.

Po tym jak Elizabeth Anscombe postulowała „wyrzucenie za burtę” jałowych dyskusji nad tym, czy czyn jest dobry, czy zły, etyka doświadczyła renesansu etyki cnót. Ta odnowiona etyczna tradycja zaczęła być stosowana do etyk szczegółowych, w tym także do debaty na temat środowiska. To dało początek etyce cnót środowiskowych, która łączy doskonałość moralną człowieka z jego zobowiązaniami wobec świata naturalnego. Artykuł analizuje etykę cnót środowiskowych jako etykę adekwatną dla „antropocenu”, czyli ery człowieka.

Człowiek w każdym momencie swego życia jest równocześnie myślącą jednostką, która kieruje się wymogami kultury i cywilizacji, oraz żywym organizmem, podlegającym uwarunkowaniom biologicznym. Rozpatrując człowieka, trudno uniknąć jakiejś formy dualizmu. Samowiedza ludzi europejskiej cywilizacji naznaczona jest kartezjańskim dziedzictwem. Pokartezjański podmiot skupiony jest na ideach umysłu, na teoretycznych konstrukcjach i projektach. Traci świadomość swoich prawdziwych potrzeb, żyje niejako obok siebie, zgodnie ze swoim idealnym projektem, a nie z sobą jako osobą z krwi i kości. Popada w autoalienację, odcina się od życia, od biosfery. Wyalienowanemu z życia podmiotow i brak ontycznego zakorzenienia w bycie. Identyfikuje się z idealnym, mentalnym obrazem siebie i odrzuca swoje realne „ja”; myli swoje prawdziwe „ja” z kulturowo ukształtowanym obrazem. Rozwija narcystyczną osobowość, pozbawioną związku z życiem ciała, ze swoją wewnętrzną naturą. Obcość człowieka wobec biosfery zaczyna się od obcości wobec jego ciała i pozaracjonalnych sfer egzystencji. Ponowna integracja ze światem przyrodniczym, z samym sobą i otwarcie na pełnię doświadczenia życiowego są możliwe, gdy jednostki ludzkie ponownie doświadczą siebie jako istot żywych. Rozwiną wtedy postawę biofilną, co będzie znakiem tzw. ekologii wewnętrznej, czyli harmonii, integracji różnych sfer ludzkiej egzystencji.

Jednym z wyzwań Bayesjańskiej Teorii Potwierdzania jest rozwiązanie problemu wrażliwości miary. Dotyczy on relacji pomiędzy wyborem odpowiedniej miary potwierdzania oraz podatnością teorii na określone typy paradoksów. Jedną ze strategii przezwyciężenia powyższej sytuacji jest nałożenie dodatkowych warunków na miarę potwierdzania. Autorem jednej z propozycji jest Rudolf Carnap. Zaproponowane przez niego warunki bazują na symetryczności miary potwierdzania. Celem niniejszego tekstu jest analiza carnapowskich warunków symetryczności w kontekście problemu wrażliwości miary.

Artykuł dotyczy kategorii jakości postaciowej (Gestalt) w estetyce Romana Ingardena. W części pierwszej zostały przywołane stanowiska filozofów i estetyków wysuwających własne, na ogół fragmentaryczne, interpretacje tego pojęcia. W części drugiej rozpatrzono określony wariant rozumienia jakości postaciowej – literacką jakość postaciową, realizującą nadto podtyp brzmieniowy. Rozważany literacki wariant jakości postaciowej można do pewnego stopnia utożsamić – w wypadku dzieł sztuki najwyższej rangi – z jakością metafizyczną.

W dyskusjach wielu dyscyplin naukowych kategoria sprawstwa (agency) stała się jedną z centralnych. W teoretycznych rozważaniach na ten temat przodują, obok dziedzin ekonomiczno-politycznych, filozofia i socjologia. Antropologia kulturowo-społeczna zasadniczo nie podejmuje badań nad sprawstwem. Wyjątek stanowi koncepcja Alfreda Gella, którego analizy mają charakter antropologiczno-społeczny oraz fenomenologiczny. Ten specyficzny miks dyscyplin zaowocował w badaniach Brytyjczyka teorią sztuki bazującą na oryginalnej formule kategorii sprawstwa. Prezentacja oraz ocena jej funkcjonalności są głównym przedmiotem artykułu.

Żyjemy w czasach, w których wzrasta znaczenie sztucznej inteligencji oraz oczekiwanie na coraz bardziej inteligentne systemy. W miarę jak sztuczna inteligencja i inteligentne roboty przejmują od człowieka różne funkcje, pojawiają się pytania o rodzaj i zakres ich działania w stosunku do możliwości człowieka. Proces ten rodzi pytanie, czy można wskazać takie sfery ludzkiej aktywności, które nie mogą być powielone przez inteligentne programy lub roboty? Na pierwszy rzut oka takimi własnościami człowieka jest emocjonalność, uczuciowość i twórczość. W niniejszym artykule analizuję, czy inteligentne roboty mogłyby być twórcze artystycznie i zastępować w tym procesie człowieka. Zakładam, że choć trudno jest w dzisiejszych czasach wskazaćnowatorsko twórcze roboty, to równie trudno podawać w wątpliwość fakt, że roboty w jakimś sensie tworzą sztukę. Wprawdzie z dzisiejszej perspektywy natura ludzka jest jeszcze pod tym względem niepowielalna przez roboty i sztuczną inteligencję, ale równocześnie wykracza się w niej coraz bardziej poza postawę antropocentryczną, przyjmując, że twórczość nie jest wyłącznąwłasnością, lecz jedynie właściwością człowieka, i że mówiąc o sztucznej inteligencji, można dopuścić myśl o uprawianej przez nią twórczości.

W tekście wskazuję na etyczny kontekst twórczości Ryszarda Wagnera. W skrócie sygnalizuję kwestię relacji wartości estetycznych i etycznych. Zaznaczam społeczne zaangażowanie pism teoretycznych Wagnera, skupiając się na emancypacyjnym charakterze egalitarnych i rewolucyjnych tez. W kolejnym wątku opisuję wpływ myśli Schopenhauera na autora Sztuki i rewolucji. Szczególnie skupiam się na wątku miłości, wyrzeczenia, poświęcenia i zanegowania woli. W ostatniej części odnoszę się do wagnerowskiego antysemityzmu i tzw. pism regeneracyjnych.

Moim zamiarem jest próba zmierzenia się ze standardową koncepcją roli prawnika, która rozstrzyga kwestię potencjalnego konfliktu między tym, co intersubiektywne (moralność instytucjonalna), a jednostkowe (moralność indywidualna), poprzez kształtowanie tożsamości prawnika w oparciu o całkowitą separację życia zawodowego od życia społecznego. Realizując ten cel badawczy, za kluczowe uznałem przedstawienie standardowej koncepcji roli zawodowej prawnika jako dominującej w amerykańskim systemie prawnym, opartym na kontradyktoryjnym modelu procesu karnego.

Etyka cnót jest obecnie jedną z najważniejszych koncepcji etycznych. Jej głównym założeniem jest przekonanie, że dobre moralnie działanie może zagwarantować właściwie ukształtowany charakter moralnego sprawcy, na który składają się cnoty etyczne. W szczytowym momencie rozwoju etyka cnót została ostro skrytykowana przez sytuacjonistów – etyków zainspirowanych badaniami przeprowadzonymi w obrębie współczesnej psychologii społecznej (J.M. Doris, G. Harman, M.W. Merritt, P.B.M. Vranas). Jednym z efektów tej dyskusji jest powstanie deflacyjnych koncepcji cnoty, zarówno na gruncie sytuacjonizmu, jak i w obrębie samej etyki cnót. W moim artykule omawiam dwa deflacyjne ujęcia cnoty etycznej – jedno sformułowane przez sytuacjonistów i drugie przez etyka cnót – Roberta Adamsa, które sytuacjoniści uznali za pokrewne ich propozycji. Dokonuję krytyki porównawczej obu podejśći pokazuję ich trudności.

Richard B. Brand, twórca podręcznika Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki, oraz Richard M. Hare, autor książki Myślenie moralne: jego płaszczyzny, metody i istota, w swoich dziełach nawiązali dyskusję, która wniosła istotne argumenty do debaty nad zagadnieniem relatywizmu etycznego. Brandt analizuje dwie trudności, z którymi mierzy się Hare. Pierwsza dotyczy akceptacji niewolnictwa na gruncie utylitaryzmu. Według Brandta koncepcja Hare’a broni się przed tym zarzutem dzięki zawartemu w niej wymogowi uniwersalizacji. Natomiast Brandt zarzuca Hare’owi, że zgodnie z jego założeniami różni ludzie mogą formułować w sposób poprawny sprzeczne twierdzenia etyczne. W artykule zostają przedstawione argumenty za tym, że teoria Hare’a uniemożliwia uzasadnienie na jej gruncie sprzecznych twierdzeńetycznych, nie wyklucza jednak możliwości usprawiedliwienia takich praktyk jak niewolnictwo.

Deklarowane w naukach biomedycznych obiektywizm i autonomia, zarówno na poziomie badawczym, jak i praktyki klinicznej, pozwalają przypuszczać, że dziedziny te wolne są od retoryki genderowej. Przeprowadzone przez nas analizy języka wykorzystywanego w opisie procesu zapłodnienia oraz w obszarze reprodukcji wspomaganej pokazują, że dyskurs biomedyczny nie pozostaje neutralny wobec genderowych stereotypów. W niniejszym artykule głębszemu namysłowi poddałyśmy dwie cechy tradycyjnie przypisywane „naturze kobiecej”: pasywność, która pojawia się w podręcznikach biologicznych i medycz-nych opisujących proces zapłodnienia, oraz altruizm, zauważalny w debacie i praktyce w sferze reprodukcji wspomaganej.

Moje rozważania dotyczą jednego z podstawowych tematów egzystencjalnych. Śmierć jest przynależna ludzkiej kondycji, ale w kulturze Zachodu pozostawia się na nią coraz mniej miejsca. Można to interpretować jako rezultat tego, co Paul Tillich nazywał utratą „egzystencjalistycznego punktu widzenia”, rezultat wzmocniony przez rozwój kapitalizmu i zwycięstwo mieszczaństwa. Kiedyś o śmierci mówiło się otwarcie, istniały rytuały jej uszanowania, przejścia, kontaktowania się z nią i zachowania się po niej. Dziś śmierć stała się tematem nieprzyzwoitym, niewymawialnym. Efektem tego jest, że tak umierający człowiek, jak i osoba w żałobie nie mają o tym z kim porozmawiać. Ten proces wypierania śmierci jest długotrwały. Jego wczesne przejawy odnotowywał m.in. Walter Benjamin (w świecie jego bogatych krewnych nikt nie umierał, wszyscy byli nieśmiertelni, umierało się daleko, w sanatoriach). Dziś ludzie pytają psychologów, czy to normalne, że czują smutek po śmierci bliskich. Jednym ze sposobów przywrócenia śmierci miejsca w naszym doświadczeniu jest snucie o niej opowieści.

Artykuł składa się z części krytycznej oraz pozytywnej. Część krytyczna stanowi polemikę z dwoma najbardziej rozpowszechnionymi uzasadnieniami na rzecz utożsamienia całkowitej niewydolności mózgu (tzw. śmierci mózgowej) ze śmiercią człowieka. Zgodnie z jednym z nich, śmierć ma miejsce wtedy, gdy dochodzi do somatycznej dezintegracji organizmu. Natomiast drugie uzasadnienie, zaproponowane w 2008 r. przez President’s Council on Bioethics, utożsamia śmierć z utratą zdolności do samozachowania. W części zawierającej pozytywną argumentację autor przedstawia alternatywną koncepcję, według której śmierć, w znaczeniu, jakie jest istotne z perspektywy praktyki medycznej, jest tożsama z nieodwracalną utratą cech stanowiących o tym, że dana istota posiada status moralny. Nowa koncepcja pozwala utożsamić stan całkowitej niewydolności mózgu ze śmiercią człowieka oraz daje podstawę do opracowania bardziej precyzyjnych medycznych kryteriów śmierci.

Praktyka badawcza w biomedycynie ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju bardziej bezpiecznych i skutecznych metod leczniczych. Praktyka ta ma więc ogromną wartość społeczną, jest jednak działalnością moralnie problematyczną, ponieważ jej realizacja wymaga narażania ludzi na ryzyko dla dobra innych – nauki, przyszłych pacjentów i społeczeństwa jako całości. Problem ten jest szczególnie widoczny w przypadku badań niemających potencjału dostarczenia uczestnikom bezpośrednich korzyści zdrowotnych – tzw. badaniach „nieterapeutycznych”. Istnieje międzynarodowy konsensus co do tego, że prowadzenie badań „nieterapeutycznych” na osobach niezdolnych do wyrażenia zgody jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy ryzyko związane z udziałem w takich badaniach nie przekracza pewnego minimalnego progu. Brak jednak zgody co do tego, czy powinien istnieć nieprzekraczalny próg ryzyka badawczego, na jakie mogą narażać się osoby kompetentne za swoją zgodą. Celem pracy jest przedstawienie argumentów etycznych przemawiających za wyznaczeniem maksymalnego dopuszczalnego poziomu ryzyka w badaniach „nieterapeutycznych” z udziałem ochotników. Przeanalizowane zostają także sposoby wyznaczenia takiego maksymalnego progu ryzyka, zawarte w dokumentach regulacyjnych oraz sformułowane w literaturze bioetycznej.

Edmund Husserl stwierdził: „F i l o z o f i a j a k o n a u k a, jako poważna, ścisła, a nawet apodyktycznie ścisła nauka – t e n s e n j u ż s i ę s k o ń c z y ł”. Potrzebę przeformułowania problemu uprawomocnienia nauk dostrzeżono wyraźnie w drugiej połowie XX wieku. Filozofia hermeneutyczna Hansa Georga Gadamera i archeologia wiedzy Michela Foucaulta to być może najambitniejsze rezultaty tych przeformułowań. Na czym polega podobieństwo miedzy Gadamerem a Foucaultem w sposobie widzenia tych kwestii? Jaki wspólny problem skrywa? Artykuł podejmuje obydwa zagadnienia.

Celem artykułu jest przedstawienie filozoficznych ujęć samotności na przykładzie dwóch filmów: Przełamując fale Larsa von Triera oraz Ofiarowania Andrieja Tarkowskiego. Podobieństwo między tymi filmami dostrzegł Slavoj Žižek. Ich bohaterowie, Bess i Aleksander, aby ocalić to, co dla nich w życiu najważniejsze, decydują się zawierzyć Bogu i dokonać irracjonalnego aktu ofiary. Oba obrazy stanowią egzemplifikację fenomenu samotności opisywanego przez Mikołaja Bierdiajewa czy egzystencjalistów. W pierwszej części artykułu opisuję samotność jako przedmiot zainteresowania filozofii samotności, w drugiej skupiam się na analizie filmów.

Punktem wyjścia rozważań jest dysproporcja w udziale obu płci w tworzeniu filozofii w Polsce, Wielkiej Brytanii i w wielu innych krajach na świecie. Dysproporcja ta skłania do postawienia pytania o to, co z perspektywy samej filozofii mogłoby zostać zrobione w celu zapobiegania tej oraz innym formom filozoficznej i intelektualnej dyskryminacji. Celem artykułu jest pokazanie, iż to klasyczny pragmatyzm (koncepcje Peirce’a, Jamesa i Deweya) jest źródłem metafilozoficznych idei pluralizmu, egalitaryzmu oraz włączania (inclusiveness), które pozwalają na nowo zdefiniować podmiot, przedmiot i cele praktyki filozoficznej.

Tytułowe kategorie znaczenia, rozumowania i normatywności wyznaczają temat i cel artykułu. Jego celem jest odpowiedź na główne pytanie: czy między znaczeniem i rozumowaniem istnieje jakiś związek? A jeżeli tak, to jeden, czy wiele? Jaki? Jakie? Udzielając pozytywnej odpowiedzi, w punkcie (1) prezentuję definicję rozumowania (wnioskowania), a w punkcie (2) rozróżniam i przedstawiam związki formalne oraz pozaformalne. Związki formalne są opracowywane przez logikę. Nazwy – z określonymi znaczeniami, czyli pojęciami – tworzą zdania (związki wewnątrzzdaniowe). Ich znaczenia to sądy. Zdania pełnią funkcje przesłanek i wniosku w rozumowaniu (związki międzyzdaniowe). Do związków pozaformalnych można zaliczyć: związek między zdaniem a stanem rzeczy, do którego zdanie się odnosi (referencja i łącząca się z nią własność prawdziwości zdania). Inne związki pozaformalne to: związek przyczynowo-skutkowy, związek następstwa czasowego, związek przestrzenny i związki normatywne.

Odwoływalność (cancellability) jest powszechnie uznawana za swoistą własność implikatur konwersacyjnych, czasami bywa jednak rozciągana także na inne implikacje pragmatyczne. W pracy zostają postawione i rozważone dwa następujące pytania: 1) czy wszystkie implikatury konwersacyjne są odwoływalne? 2) czy odwoływalne są też inne implikacje pragmatyczne, w szczególności presupozycja i eksplikatura? Przedstawiam argumenty prowadzące do twierdzącej odpowiedzi na pierwsze pytanie oraz przeczącej odpowiedzi (odwoływalność eksplicytna) na drugie.

Prawo ochrony środowiska, czy też prawo środowiska, przechodziło i przechodzi ewolucję. Jest ona wyrazem wzrastającej samoświadomości społecznej związanej ze stanem środowiska i zagrożeniami dla niego. Wzrastająca świadomość obejmuje też płaszczyzny konfliktów, które się w związku z tym pojawiają: antropocentryzm czy biocentryzm, oddziaływanie i pozyskiwanie zasobów czy też zakaz? Konflikty te nie są obecnie rozwiązywalne, co oznacza, że prawo środowiska musi zmierzać nie w stronę konfrontacyjną, lecz w stronę kooperacyjną. Należy się pogodzić z istnieniem uświadomionych konfliktów, jednak trzeba zmierzać do ich łagodzenia i zapewnienia urzeczywistniania wszystkich wartości, a nie koncentrować się jedynie na rozwiązywaniu tych konfliktów w systemie 0:1. Kierunek rozwoju prawa środowiska, u podstaw którego leży zasada zrównoważonego rozwoju, godząca skonfliktowane wartości, jest najwłaściwszym sposobem prawnej ochrony środowiska i stanowić będzie o jej przyszłości

Podstawowe pojęcia darwinowskiej teorii ewolucji to: „ewolucja”, „populacja” i „dobór naturalny”. Wszystkie te terminy mają aspekty filozoficzne i – dla jasności teorii – warto zadbać o ich poprawne definicje. W literaturze jednak są one definiowane w różny, nieprecyzyjny sposób. Artykuł zawiera krytyczną analizę niektórych z tych sformułowań, wykazując, że spełniają one tylko w niskim stopniu kryteria jasności i jednoznaczności. Na przykład: ewolucja musi być ewolucją czegoś, a istnieje bardzo dużo propozycji na temat tego, co ewoluuje: człowiek, wszechświat, gatunek, życie itd. Czy istnieje i czy jest możliwa taka definicja ewolucji, która obejmowałaby wszystkie te byty? Najczęściej traktuje się teorię ewolucji jako teorię ewolucji populacji. Co to jest jednak populacja i czy może trwać dłużej niżżycie jednego organizmu z tej populacji? Podobnie, „dobór naturalny” jest definiowany jako „przeżycie najlepiej przystosowanych”, a zarazem przez analogię do doboru sztucznego, który jest decyzją człowieka. Dobór naturalny jest więc zjawiskiem czy decyzją? Jeśli jest zjawiskiem, to na jakiej podstawie używa się zwrotu, że dobór naturalny jakąś cechę „faworyzuje”? Podsumowując, można stwierdzić, że podstawowe terminy teorii ewolucji nie są jasne i jednoznaczne. Być może dlatego, że teoria ewolucji – choćby według T. Nagela – jest bardziej projektem badawczym niż opisem rzeczywistości.

Praca przedstawia historię terminu „eter”: jego wprowadzenia i rozwoju. Omówione zostają różne koncepcje eterowe aż do czasów Einsteina i wyparcia terminu „eter” z naukowej ontologii, a następnie próby przywrócenia tego terminu do nauki. Autorka wyjaśnia, jak mimo zmiany teorii naukowej termin teoretyczny może nie utracić odniesienia przedmiotowego.

W artykule została omówiona relacja pomiędzy teologią filozoficzną a klasycz-nym teizmem. Jest ona szczególnie ważna zwłaszcza w kwestii analizy problemu natury Boga i boskich atrybutów. Przywołując dwie strategie w podejściu do analizy boskich atrybutów, wskazuję, że dzięki strategii tomistycznej można wyróżnić siedem podstawowych atrybutów Boga: 1) prostotę, 2) niezmienność, 3) wieczność, 4) wszechwiedzę, 5) wszechmoc, 6) dobroć, 7) wszechobecność.

Najbardziej znaną częścią zakładu Pascala jest argumentacja kończąca się tezą o opłacalności postawienia na istnienie Boga. Autor Myśli przedstawił także sposób pełnej realizacji zakładu: po zaakceptowaniu racjonalności zakładu konieczne jest podjęcie regularnych praktyk religijnych. Dopiero wówczas osoba może zdobyć wiarę i z nadzieją oczekiwać zbawienia. Artykuł przedstawia propozycję Pascala oraz różne jej interpretacje. Przedyskutowane zostały także najważniejsze zarzuty wiążące się z drugą częścią zakładu.

Przedmiotem rozważań jest koncepcja self-blindness. Autorka definiuje jąprzez eksperyment myślowy przedstawiający sytuację, w której osoba pomimo zachowania zdolności poznawczych i racjonalności nie ma bezpośredniego dostępu do własnych przekonań. Przywołuje również uporządkowane przez siebie argumenty przeczące możliwości istnienia takiej sytuacji. Pod koniec artykułu stara się wskazać wartościowe wnioski i drogi dalszych rozważań bazujące na tej koncepcji – dotyczące mechanizmów dostępu do przekonań oraz ich natury.

Specyfika podejścia Karla Jaspersa do sposobów poznania człowieka ujawniła się już w pierwszym okresie jego działalności, w pracach psychopatologicznych, w których rozumienie, uważane za metodę nauk humanistycznych, występowało łącznie z wyjaśnianiem – metodą stosowaną na gruncie nauk przyrodniczych. Stosunek Jaspersa do obu tych metod badawczych zmieniał się wraz z nasilaniem się jego wątpliwości co do możliwości naukowej wiedzy o człowieku. W pracach psychopatologicznych rozumienie i wyjaśnianie odnosiły się do dwóch aspektów choroby psychicznej i były uzupełniane o opis fenomenologiczny. Natomiast w psychologii światopoglądów rozumienie oddzieliło się od wyjaśniania i nabrało nowego znaczenia. Uznane zostało za podstawowy element ludzkiego świata. O ile psychologia rozumiejąca stosowana w pracach psychopatologicznych Jaspersa miała wiele wspólnego z socjologią rozumiejącą Maxa Webera, a rozumienie, stanowiące jej podstawową metodę, polegało na poszukiwaniu związków sensu w przeżyciach chorego człowieka, o tyle w psychologii światopoglądów rozumienie było bliższe tradycji jego ujmowania wywodzącej się od Wilhelma Diltheya. Ta zmiana wiązała się z ukierunkowaniem refleksji Jaspersa nad człowiekiem na wolność (egzystencję), której nie da się uprzedmiotowić.

Jakkolwiek zgodnie z podręcznikowym ujęciem twórczości Paula Ricoeura zwykło się wyróżniać kilka jej dość zasadniczych zwrotów tematycznych, to jednak pytanie o jednolitość i ciągłość tematyczną tej twórczości pozostaje otwarte. Czy nie jest w szczególności tak, iż zachodzi dość wyrazista paralela tematyczna między wczesnym a późnym okresem twórczości Ricoeura? Otóż w obydwu tych okresach na pierwszy plan zdają się być wysuwane zagadnieniaściśle egzystencjalne. Koncepcja „własnej inności”, eksponowana w O sobie samym jako innym, pokrewna jest koncepcji „mimowolnego”, eksponowanej w I tomie Philosohie de la volonté. Ponadto dość zasadny wydaje się argument wskazujący, że formułowane przez Ricoeura w kolejnych dziełach tezy nie stoją w sprzeczności z wcześniej wypracowanymi przezeń tezami, lecz są niejako na nie nakładane, przez co twórczość Ricoeura „nawarstwia się” w taki sposób, że jej jednolitość zostaje zachowana. Warto wreszcie zwrócić uwagę, że Ricoeur zwykł podejmować w swych kolejnych dziełach wątki obecne już wcześniej marginalnie w innych pracach.

We współczesnych dyskusjach na temat racjonalności nauki spór dotyczy m.in. odpowiedzi na pytanie, czy istnieją uniwersalne reguły akceptacji, odrzucania lub wyboru koncepcji teoretycznych, zasługujące na miano racjonalnych. Pluralizm i relatywizm kryteriów racjonalności ma zdecydowanie więcej zwolenników. Odrzuca lub w znacznym stopniu kwestionuje klasyczne pojęcie racjonalności nauki jako poznania w pełni obiektywnego, prawdy jako jego celu oraz autonomicznego podmiotu jako jego twórcy. Czy Kant uznałby podnoszone w nieklasycznym ideale relatywność i wielość celów nauki i kryteriów racjonalności? Charakteryzując rolę podmiotu i zasad rozumu w systemie Kanta, formułuję tezę, że filozof ten broniłby potrzeby połączenia różnych, nawet początkowo niewspółmiernych teorii i aspektów doświadczenia w spójną całość, traktując to jako wymóg racjonalności nauki, i szerzej, racjonalności człowieka, jako istoty rozumnej i autonomicznej, twórcy zasad wyznaczających ludzkie poznanie i działanie.

W artykule poruszam problem dziedzictwa bizantyjskiego na Rusi w kontekście opinii XIX- i XX-wiecznych filozofów rosyjskich, głównie (neo)słowianofi-lów i (neo)okcydentalistów, m.in. Aleksego Chomiakowa, Iwana Kiriejewskiego, Pawła Florenskiego, Gieorgija Fłorowskiego, Konstantina Leontjewa, Gustawa Szpeta i Borysa Jakowienki. Pokazuję sprzeczności interpretacyjne, jakie pojawiają się w pismach tych myślicieli na temat ich własnej tradycji intelektualnej. W konkluzji staram się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego problem „bizantynizacji Rusi” (lub też jej braku) wywołuje kontrowersje wśród rosyjskiej elity intelektualnej.

Koncepcję Boga Orygenesa należy analizować w kontekście filozofii neoplatońskiej. Zgodnie z nauczaniem neoplatońskim Orygenes przedstawiał Boga jako niematerialną, niezmienną i niepodzielną Jednię, która jest źródłem istnienia wszystkich bytów. Nawiązując do neoplatonizmu twierdził, że boskość i doskonałość bytów zmniejsza się wraz z oddalaniem się ich od źródła bytu, czyli Boga. Również Syn Boży ma w sobie mniej boskości i doskonałości od Boga Ojca, będąc Bogiem w sensie wtórnym.

Celem artykułu jest pokazanie roli neoplatońskich źródeł (Księga o przyczynach, Plotyn) w formowaniu się koncepcji działania w praktycyzmie krakowskim w XV i XVI wieku. Dynamiczna koncepcja świata oraz podstawowe tezy neoplatońskiej metafizyki (o prymacie działania wobec substancji) są obecne zarówno w krakowskich źródłach teologicznych (kazaniach), jak i tradycji komentatorskiej. Biorę pod uwagę trzech autorów: Wawrzyńca z Raciborza, anonimowego autora Kazania (BJ 513) oraz Jakuba z Gostynina (autora komentarza do Liber de causis).

Artykuł jest próbą interpretacji stanowiska Platona w sporze między naturalizmem i konwencjonalizmem w sprawie języka na podstawie dialogu Kratylos. Interpretacja tego dialogu jest nadal przedmiotem sporów we współczesnej literaturze. W artykule przedstawiam następującą interpretację Kratylosa: 1) Platon nie stara się wybrać jednego tylko stanowiska, ale łączy ze sobą naturalizm i konwencjonalizm; 2) specyfika jego tezy na temat języka polega na tym, że według niego konwencjonalizm opisuje faktyczny sposób funkcjonowania języka, zaś naturalizm jest pewnym postulatem dotyczącym tego, jak język powinien funkcjonować. Sformułowanie tego postulatu powinniśmy łączyćz religijnym wymiarem myśli Platona.

Celem artykułu jest przedstawienie pewnej zagadkowej argumentacji zawartej w Kwestiach teologicznych Stefana Langtona (zm. 1228). Odwołuje się ona do analogii między stwierdzeniem sformułowanym w języku trynitarnym („Bóg rodzi”) a zdaniem „Człowiek biegnie”. Jej zrozumienie wymaga wyjścia poza ramy misternej „teologii terministycznej” Langtona i szerszego spojrzenia na teorie supozycji ostatniej ćwierci XII w. i pierwszej połowy XIII w.

W transcendentalnej dedukcji kategorii, w drugim wydaniu Krytyki czystego rozumu, Kant wprowadza termin „formalna naoczność” (formale Anschauung), ukazując w ten sposób, że określenie to zawiera bogatszą treść niż „forma naoczności” (Form der Anschauung). Wiąże się to z określaniem, tj. determinowaniem czystej formy naoczności, które dokonuje się za sprawą syntezy postaciowej, będącej wytworem wyobraźni, ale przy współudziale kategorii. Rozważam m.in. kwestię, jak należy rozumieć jedność przestrzeni i co jest źródłem owej jedności. Przy okazji analizuję ważne i trudne pojęcie różnorodności (Mannigfaltigkeit), które – jak się wydaje – leży u podstaw różnicy między dwoma sposobami ujęcia przestrzeni jako czystej naoczności.

W artykule analizuje się oraz interpretuje mit Seneki-Hiszpana oraz kwestię wpływu stoicyzmu na hiszpańską filozofię, literaturę oraz kulturę. Autorka zaczyna od wskazania źródeł, które ujmują Senekę jako pierwszego filozofa hiszpańskiego, następnie ukazuje elementy stoickie w hiszpańskiej literaturze na przestrzeni dziejów. Ostatnią część tekstu stanowi analiza roli Seneki w rozwoju filozofii XX-wiecznej pisarki i myślicielki Maríi Zambrano oraz kontekstu społeczno-politycznego jej twórczości. To w głównej mierze bowiem Zambrano przyczyniła się do umocnienia mitu o Senece-Hiszpanie oraz o stoickości Hiszpanii.

Można wskazać dwa podstawowe kryteria racjonalności wnioskowania: koherencyjne i korespondencyjne. Stosując pierwsze z nich, uznamy wnioskowanie za racjonalne, kiedy będzie ono przebiegać zgodnie z pewnymi ustalonymi normami (np. logiką, prawami rachunku prawdopodobieństwa), stosując drugie – oczekujemy od wnioskowania, aby jego wniosek był prawdziwy (lub przynajmniej bliski prawdzie). W artykule została omówiona wzajemna relacja między tymi różnymi kryteriami racjonalności oraz ich związek z typem środowiska, którego wnioskowanie dotyczy.

Celem artykułu jest ustalenie podstawowego zbioru metodologiczno-logicznych zasad filozofii formalnej zgodnych z jej klasycznym, ontologicznym paradygmatem, oraz zastosowanie tych zasad w pewnej aksjomatycznej konstrukcji teorii czasu wypełnionego.

Praca zawiera krytyczne uwagi pod adresem tradycyjnych przekonań filozoficznych na temat ontologii kosmosu, w oparciu o które próbuje się tworzyć różne formy Generalnej Teorii Unifikacji. Ich tłem filozoficznym są zazwyczaj przekonania o bezczasowym charakterze kosmosu. Autor inspiruje sięposzukiwaniami Lee Smolina, który przedstawia zasadne argumenty związane z ewolucyjnym rozumieniem wszechświata. Smolin proponuje analogiczne przeniesienie teorii ewolucyjnej życia na rozumienie wszechświata i posługuje się m.in. kategorią kosmicznego doboru naturalnego, mutacji, selekcji oraz rzeczywistym pojmowaniem upływu czasu. Idee te posłużyły autorowi do sformułowania na wzór biologicznego pojęcia retikulum plazmatycznego – pojęcia retikulum kosmicznego. Idea takiego retikulum pozwalałaby lepiej zrozumiećsieć powiazań komunikacyjnych między różnymi poziomami ewoluujących struktur kosmicznych we wszechświecie i uzasadniać dalsze poszukiwania Smolina nowego typu Generalnej Teorii Unifikacji.

Autor podjął próbę odpowiedzi na pytanie: czy i jak możliwa jest refleksja nad istnieniem? Wbrew ugruntowanej tradycją tezie, odrzuca on pogląd, zgodnie z którym Parmenidejskie pojęcie bytu ma charakter egzystencjalny. Twierdzi, że Parmenides, a za nim myśl starożytna, byt pojmuje poprzez określoność, a więc jako „coś”. Utrzymuje przy tym, że pojęcie „istnienia” na trwałe pojawiło się w myśli europejskiej dopiero w filozofii św. Tomasza z Akwinu. W proponowanym przez siebie rozumieniu autor utożsamia istnienie z mnogościąi różnorodnością prezentujących się momentów, które w porządku myślenia wyraża słówko „coś” (το ον), czyli pojęcie bytu. W przedstawionym ujęciu autor nie oddziela bytu od jego bycia. Tym samym refleksja nad bytem jest zarazem refleksją nad istnieniem.

Celem artykułu jest przedstawienie oryginalnych poglądów Stanisława Lema dotyczących relacji między filozofią a nauką oraz nauką i filozofią. Wybrane uwagi Lema poprzedzone są przybliżeniem światopoglądu pisarza oraz nakreśleniem jego stosunku do nauki. Na uwagi Lema składają się wybrane opinie tego myśliciela dotyczące następującej problematyki: (1) zorientowania scjentycznego cywilizacji Zachodu, (2) filozofii jako propozycji opisu świa-ta, (3) problemu „matematyczności” świata, (4) specyficznej relacji filozofii (epistemologii) do technologii, oraz (5) Lemowskiej interpretacji twierdzeń Kurta Gödla.

Przez twórców Poznańskiej Szkoły Metodologicznej rozumie się badaczy skupionych wokół Jerzego Kmity, Leszka Nowaka, Jerzego Topolskiego i Jana Sucha. Założenia badawcze kultywowane przez krąg poznańskich uczonych dotyczą warstwy ontologicznej oraz metodologicznej. Wśród twórców pewne istotne rozbieżności odnoszą się do zasady abstrakcji i w konsekwencji metod badawczych stosowanych w naukach społeczno-humanistycznych. Podczas gdy Leszek Nowak był przekonany, że główną metodą badań naukowych we wszystkich dziedzinach jest metoda idealizacji, to Jerzy Kmita sądził, iż nauki społeczno-humanistyczne głównie stosują nie metodę idealizacji, lecz metodę wyodrębniania w badanym przedmiocie układów relacyjnych za pomocą abstrakcji izolującej. Pojawienie się w naukach społecznych, a ściślej w polskiej humanistyce, zjawiska, które później miało uzyskać miano Poznańskiej Szkoły Metodologicznej, datuje się od 1970 roku. Przyjęty program badań metodologicznych w Polsce stanowił zapowiedź nowego stylu prowadzenia refleksji metodologicznej, stylu skrupulatnie zresztą później realizowanego. Najbardziej intensywny rozwój ośrodka poznańskiego przypada na lata siedemdziesiąte i dalsze. Do Poznańskiej Szkoły Metodologicznej należą jednak nie wszyscy metodologowie tego ośrodka. Ewolucja poglądów głównych twórców Szkoły świadczy, iż wiele idei ulegało daleko idącym przekształceniom. Modyfikowane, osiągały nieraz postać zaprzeczającą ich pierwotnej wersji.

W 1900 roku, na II międzynarodowym kongresie matematyków, wybitny matematyk niemiecki David Hilbert, ogłaszając listę 23 ważnych problemów do rozwiązania, snuł wizję matematyki jako nauki uniwersalnej, pewnej i oczywistej, która rozwiąże każdy problem. Była to odpowiedź uczonego na III kryzys podstaw matematyki. Rodzi się jednak pytanie o to, czy ocena ta odnosi się do matematyki dzisiejszej. Celem mojego artykułu jest nawiązanie do badań tzw. klasycznych kierunków filozofii matematyki (formalizm, intuicjonizm, logicyzm), zwrócenie uwagi na znaczenie twierdzeń K. Gödla dla rozwoju filozofii matematyki oraz na powstanie nowych nurtów (kierunek kulturowy, quasi-empiryzm, społeczny konstruktywizm, etnomatematyka), nadto uwzględnienie tendencji zachodzących w najnowszej nauce i filozofii matematyki, jak i wskazanie na niektóre cele i zadania stojące przed „nową filozofią matematyki”.

Nicholas Rescher przez ponad 40 lat analizował różne wymiary granic i ograniczeń nauki. Zagadnienie to postrzegał w ścisłym związku z progresywnością nauki, ale też zauważał jego specyfikę. Artykuł skupia się na analizie terminów i pojęć zaproponowanych i stosowanych przez Reschera w artykułowaniu i dyskusji zagadnienia granic nauki w wielu jej wymiarach. Wskazano na ich różnorodność i wieloznaczność. Poddano krytyce Rescherowskie próby określenia relacji pomiędzy pojęciami dotyczącymi granic oraz wskazano na niekonsekwencje i niespójności.

Artykuł podejmuje kwestię wpływu filozofii L. Wittgensteina na filozofięnauki, za bezpośredni przedmiot refleksji biorąc koncepcję S.E. Toulmina. O ile wedle utartego schematu „wczesny” Wittgenstein stanowił inspirację dla logicznego pozytywizmu Koła Wiedeńskiego, to myśl „późnego” Wittgensteina stanowiła wsparcie dla post- czy antypozytywistycznej filozofii nauki. Przykład Toulmina jest o tyle odmienny, że jego koncepcja – uznawana również za antypozytywistyczną – czerpie w dużej mierze z Toulminowskiego odczytania Traktatu. W odczytaniu tym istotną rolę odgrywają argumenty historyczne, odwołujące się do kulturowego kontekstu Wiednia Habsburgów, gdzie dorastał Wittgenstein, w myśl których idee Traktatu nawiązują raczej do koncepcji H. Hertza niż do myśli E. Macha, bliskiej neopozytywizmowi. Wiodącą rolę odgrywają trzy wątki: 1) zinterpretowanie terminu „obraz” jako „modelu”, również modelu matematycznego, a nie jako „wrażenia zmysło-wego”, 2) wprowadzenie aktywnego, konstruktywistycznego elementu w tworzeniu owych modeli, 3) wykorzystanie przedstawionego w Traktacie obrazu systemu mechaniki jako formalnej siatki z różnorakimi możliwościami układu oczek (tezy od 6.34). Artykuł ukazuje, że główne pojęcie, na którym opiera się wizja nauk fizycznych Toulmina, a mianowicie „sposoby reprezentacji” świata, traktowane w sposób zbliżony do „modeli”, wpisuje się dobrze w jego interpretację Traktatu.

Zasadniczym celem artykułu jest przedstawienie rekonstrukcji, krytyki i reinterpretacji jednej z metod konstrukcyjnych zastosowanych przez Leszka Nowaka do budowy negatywistycznej metafizyki unitarnej. Twierdzenie Nowaka, że podstawową stosowaną przez niego metodą jest metoda idealizacji i konkretyzacji, nie da się utrzymać z następujących powodów: postulowana przez Nowaka struktura doktryn metafizycznych jest niezgodna z procedurą konkretyzacji na gruncie metafizyki unitarnej, sekwencja modeli jest w kilku przypadkach dowolna, kolejność wprowadzanych do koncepcji pojęć jest do pewnego stopnia dowolna oraz stosowana metoda nie prowadzi do zmniejszenia stopnia spekulatywności systemu. Ze swej strony proponuję uznać powyższą metodę za metodę abstrakcji i odabstrakcyjniania, i scharakteryzować odmienny sposób rozumienia metody idealizacji i konkretyzacji. W wyniku tych zabiegów zawartość Bytu i myśli uznana zostaje za spekulatywny pierwszy model metafizyki negatywistycznej

Co pragmatyzm ma do zaoferowania w obliczu „problemów współczesnego świata”? Pragmatyzm jest jedną z dominujących dziś ideologii humanistycznych. Mimo pozorów nowości, w istocie jest to – jak stwierdził James – jedynie nowa nazwa dla starych pomysłów. Omawiając główne założenia pragmatycznej ideologii odwołuję się do dwóch dziewiętnastowiecznych ruchów myślowych – pozytywizmu Comte’a i marksizmu. Moim zdaniem pragmatyzm, a raczej ideologia pragmatyczna, jest współczesnym wariantem tych eschatologicznych ruchów, a jako taki nie jest w stanie poradzić sobie z „problemami współczesnego świata”.